Christopher Clark – IJzeren Koninkrijk (Iron Kingdom)

Frederik. Willem. Frederik Willem. I,II,III,IV etc + III=I. Prins, keurvorst, koning, keizer. Lange kerels, ijzer, verlichting, tabaksministerie, bloed, Sanssouci, Louise, lucratieve manieren om Polen te verdelen, dertigjarige oorlog, zevenjarige oorlog en zo door en zo door. Ik kon de puzzel niet meer maken. Het was tijd om de feiten en verhalen over Pruisen eens goed op een rijtje te krijgen. En dat is gelukt, dankzij IJzeren Koninkrijk van Christopher Clark.

Vallen en weer opstaan

Brandenburg-Pruisen (voor het gemak Pruisen in dit artikel) leed zware nederlagen in de dertigjarige oorlog, de zevenjarige oorlog en de oorlog met Napoleon. Maar telkens wist de staat op miraculeuze wijze uit verslagen positie te herrijzen. Sterker nog: het lukte Pruisen altijd om, al dan niet met militaire middelen, machtiger en groter te worden dan voor de crisis. Op een zelfde herrijzenis hoopte Hitler nog tot diep in de Tweede Wereldoorlog. Maar dat liep anders. Het Derde Rijk had niet de veerkracht en het geluk van Pruisen. Uiteindelijk betekende de ondergang het Derde Rijk ook het einde voor de staat Pruisen.

Bevel is bevel

Na de Tweede Wereldoorlog besloten de geallieerden Pruisen definitief te ontmantelen. Ze zagen de staat als een agressieve macht die steeds opnieuw voor oorlog en verderf in Europa zorgde. Die agressie en oorlogszucht zouden zelfs de belangrijkste kenmerken van de staat zijn, met zijn grote liefde voor militaire tradities en staatsbeambten die blind orders opvolgden. Dat Hitler niet uit Pruisen kwam, deed er niet toe. Ook het feit dat de Nazi’s juist in Beieren als eerste flink voet aan de grond kregen, kon het diepgewortelde wantrouwen van de geallieerden tegenover Pruisen niet veranderen. Pruisen was het kwaad. Pruisen moest van de kaart verdwijnen.

Een completer beeld

Maar was Pruisen echt zo eenzijdig gericht op militaire overheersing als het clichébeeld van ‘bevel is bevel’ doet vermoeden? Op die vraag geeft Clark een antwoord in zijn boek over de opkomst en ondergang van Pruisen tussen 1600 en 1947. Clark kijkt daarbij verder dan de politieke en militaire geschiedenis. Hij besteedt veel aandacht aan maatschappelijke, culturele en godsdienstige ontwikkelingen die door de verschillende heersers of hun ambtenaren in gang werden gezet of waardoor die heersers juist beïnvloed werden. Er daarmee geeft hij gelijk al antwoord op zijn centrale vraag: Nee, Pruisen was meer een grote opmaat naar ‘den totalen Krieg’.

De grote mannen en vrouw

De geschiedenis van Pruisen is uiteraard niet gemaakt door enkele mannen of vrouwen. Maar sommigen speelden daarin wel een grotere rol dan anderen. De grote keurvorst Frederik Willem I van Brandenburg (1620 – 1688) bijvoorbeeld. Of topambtenaren als Hardenberg (1750 – 1822) en Stein (1757 – 1831). Het allerbelangrijkste waren echter Frederik de Grote (1712 – 1786) en Otto van Bismarck (1815 – 1898). Hieronder een paar extra woorden over die twee. En ik vertel wat over Louise van Mecklenburg-Strelitz (1776 – 1810). Haar kende ik nauwelijks voor het lezen van IJzeren Koninkrijk, maar ik vind haar fascinerend. En ze past mooi tussen Frederik en Otto in.

Frederik de Grote

Frederik de Grote is zonder twijfel de belangrijkste der Hohenzollern, het vorstenhuis dat Pruisen eeuwenlang heeft gedomineerd. Frederik daagde het in die tijd machtige Oostenrijk uit door Silezië binnen te vallen. Het duurde even voordat Maria Theresia de steun van Rusland en Frankrijk kreeg, maar daarna ontstond er een oorlog die Pruisen zo goed als vernietigde. Maar Frederik had geluk. Op het moment dat Tsarina Elisabeth overleed, besteeg Peter III de Russische troon. De eerste had een hekel aan Frederik, de tweede was een bewonderaar van hem. Peter III trok Rusland direct terug uit de oorlog. Pruisen overleefde en is vanaf dan een staat om rekening mee te houden, in ieder geval binnen het Heilige Roomse Rijk.

De filosoof onder de koningen

Frederik de Grote was een verlichtingsdenker. Hij liet zich inspireren door schrijvers, toneelspelers, wetenschappers en filosofen. Hij componeerde muziek en speelde op zijn fluit. Hij schreef ook veel. Brieven aan Voltaire bijvoorbeeld. Maar ook een dissertatie waarin hij zich afzet tegen Machiavelli. En hij voerde hervormingen door. Centraal daarbij stond Frederiks gedachte dat de monarch rechtvaardigheid moet nastreven en zo het volk moet dienen. Niet de eer van de koning, maar de macht of grootsheid van de staat wordt het gezamenlijke doel van de onderdanen.

Louise

Louise van Mecklenburg-Strelitz kreeg Napoleon bijna op zijn knieën nadat hij eerst over Pruisen heen was gewalst. Maar haar man, Frederik Willem III, bedierf haar onderhandelingsinspanningen door zich ermee te bemoeien. De verliezen voor Pruisen waren zwaar. Louise werd echter het ideaalbeeld van de Pruisische vrouw. Sterk. Ondersteunend aan de man. Huiselijk. Zorgzaam denkend aan de kinderen. De Pruisische madonna werd haar bijnaam. Dit ideaalbeeld voor de rol van de vrouw is nog altijd aanwezig om ons heen, al kunnen vrouwen tegenwoordig uit meer rolmodellen kiezen.

Bismarck

Tot diep in de 19e eeuw bestond Duitsland wel als idee, maar niet als een zelfstandige natie. Deutschland? Aber wo liegt es? Ich weiß das Land nicht zu finden, wo das gelehrte beginnt, hört das politische auf, luiden de woorden van de Duitse dichter Friedrich Schiller (1759 – 1805).  Het Heilige Roomse Rijk was een lappendeken van kleine en grotere staten, kerkelijke gebieden en vrijsteden. Daarna volgde begin 19e eeuw de Duitse Bond. Pas in 1871 ontstaat het Duitse Rijk als één natie. Zonder Oostenrijk overigens. Otto van Bismarck was de grote stuwende, oorlogvoerende kracht achter die eenwording. Daarbij ging het hem vooral om de Pruisische belangen. Berlijn werd de hoofdstad van het Rijk en de Pruisische Koning werd Duitse Keizer. Eigenlijk was op dat moment alle macht in Duitsland in Pruisische handen.

Bloed en ijzer

Bismarck dronk, at en zoop als een bezetene. In ieder geval in de films die ik over hem zag. Een daadkrachtige en slimme politiek-strateeg was hij ook. Beroemd zijn zijn woorden dat de geschiedenis met bloed en ijzer wordt gemaakt. Hij bewees het met de Duitse eenwording. Zijn opvolgers wilden met datzelfde motto de geschiedenisboeken halen. En dat is ze weliswaar gelukt, maar dan als verliezers van oorlogen die miljoenen slachtoffers eisten. Misschien niet zo gek dat de geallieerden daarom Pruisen definitief wilden ontmantelen. Maar Clark laat in IJzeren Koninkrijk overtuigend zien dat de erfenis van Pruisen uit meer bestaat dan bloed en ijzer. De staat was een drijvende kracht achter grote sociale, wetenschappelijke en culturele veranderingen.

Gezellig video kijken over het IJzeren Koninkrijk

Voor wie liever kijkt dan leest, is heb ik een uitermate handige playlist over de geschiedenis van Pruisen gemaakt. Sommige onderwerpen staan er dubbel in, kies dus gerust zelf je favoriete documentaires. De Nazi-propagandafilm over Bismarck mag je echter zeker niet missen. Bereid je voor op twee uur lang kijken naar continu opgefokte Duitsers. Als Duitsers zich ooit afvragen hoe we toch aan dat clichébeeld komen dat ze altijd commanderen en schreeuwen, moeten ze zeker eens in hun eigen filmarchief kijken.

Vertaling: W. Hansen

Aanvullende informatie over Pruisen:

• Over Pruisische gebieden die in 1816 Nederlands werden