Punten aan potloden slijpen. Klinkt als een prima beroep. De hoofdpersoon uit Zo zie je alles van Donald Niedekker doet het al bijna dertig jaar voor Ikea. In zijn vrije tijd maakt hij modellandschappen. Minimaal net zo interessant. Het is rustgevend en scherpt de geest. Bovendien is het een mooie gelegenheid je fantasie te volgen en meer grip te krijgen op je eigen herinneringen.
Een leven tussen modellandschappen
Zo zie je alles beslaat één dag uit het leven van de hoofdpersoon. Aan het begin van de roman is het twee uur zondagmiddag. Op het einde is acht uur de volgende ochtend. Ondertussen leren we de hoofdpersoon beter kennen aan de hand van zijn gedachten bij de modellen die hij heeft gemaakt. Momenteel werkt hij vooral aan een model van de Ikea in Groningen, dat hij aan zijn collega’s cadeau wil doen voor zijn pensioen. Door het maken ervan doet hij een schokkende ontdekking.
Kijken naar de wereld
Het maken van modellandschappen vraagt van de hoofdpersoon dat hij goed kijkt naar de wereld om hem heen. Een lesje mindfulness voor beginners en gevorderden. Een recensent van NRC (wiens naam ik niet kan opzoeken vanwege de paywall en dus is een link ook weinig zinvol) noemde Donald Niedekker al de Zenmeester van de Nederlandse literatuur. Overigens gaat de hoofdpersoon meer voor de ambiance dan voor het pure realisme. Hij neemt graag uitgebreid de tijd om de verhalen die in een landschap verborgen zitten tot leven te laten komen.
Denken en fantaseren over het verleden en de wereld
Tussen het werken aan modellandschappen en de dagelijkse bezigheden komen bij de hoofdpersoon herinneringen aan zijn eigen leven boven. Het is een veelgebruikte schrijverstruc: informatie stapje voor stapje loslaten, in de hoop dat lezers nieuwsgierig blijven. Daarnaast fantaseert de hoofdpersoon graag over de poppetjes in zijn modellandschappen. Bijvoorbeeld over Jörchen Fischer uit Dresden wiens bezoek aan de Alte Pinakothek in München een opmaat blijkt voor een leven als componist. Soms ook gaat de hoofdpersoon op de filosofische toer:
“Het verleden, dat vanaf een bepaalde leeftijd, als je minder boterhammen bij het ontbijt gaat eten, meer en meer je geest in beslag neemt, is een boek waarvoor, terwijl je dacht het vol te hebben, sporadisch, maar geregeld nieuwe in te plakken plaatjes opduiken.”
De humor in Zo zie je alles
Humor is er ook voldoende in Zo zie je alles. Bij het maken van een maquette over de slag bij Stalingrad bijvoorbeeld laat de hoofdpersoon, net als de sovjets, continu de woorden ‘Stalingrad massagrab’ klinken. Ondertussen wil hij dat de poppetjes in zijn maquette dezelfde ontberingen ondergaan als de soldaten. Nadat hij daardoor een aantal soldaten vanwege tyfus in de vrieskou aan hun lot moet overlaten, houdt hij het niet meer uit. Hij moet stoppen met werken aan de maquette.
Van modelbouw naar dichten
De combinatie van gedetailleerd kijken en eigen fantasie lijkt uiteraard ook op schrijven of dichten. Een overeenkomst die in de roman zelf ook wordt aangestipt. De hoofdpersoon beschrijft een landschap waarin poppetjes gedichten schrijven. Andere poppetjes lezen die gedichten, schrijven erover in de krant, beslissen in een gewichtig gebouw wie van de dichtende poppetjes geld krijgen en kiezen het beste gedicht. Dat hoofdstuk begint met de volgende ode aan de fantasie:
“De werkelijkheid zit u op de hielen met reorganisaties, formulieren, bijscholing, helpdesken, nieuwe koffiezetapparaten, maar in uw dromen bent u vrij.
Bouw steden, formeer landschappen, bevolk ze.”
Laat het gebeuren
Overigens is het creëren vooral ook een kwestie van laten gebeuren, als we het volgende citaat tegen het einde van roman mogen geloven:
“Ik bedenk het niet. Ik ben gespeend van elke verbeeldingskracht. Ik heb enkel mijn vlijt en het vermogen niets te zijn wanneer de verwikkelingen, de zijpaden, de complicaties, de taferelen zich openbaren.”
Het zijn dit soort korte passages, in combinatie met het weinig voorkomende beroep en de veeleisende hobby van de hoofdpersoon, die van Zo zie je alles zo’n leuk en interessant boek maken. Waarbij je als lezer steeds minder zeker weet of de hoofdpersoon het onderscheid tussen werkelijkheid en fantasie nog goed kan maken.
Pascal Klaassen
maart 2020
Ik het boek met plezier gelezen. Het drong pas na enkele hoofdstukken door dat het verhaal zich gewoon in Nederland afspeelde. Ik had aanvankelijk het idee dat het in Zweden speelde, dat kwam door de Zweedse woorden die er steeds genoemd werden. Maar dat bleken allerlei Ikea-producten te zijn. Toen heb ik maar eens hardop gelachen. En dat heb ik vaker gedaan tijdens het lezen.
Ik vind het een erg origineel gegeven. Een eenzame man die al jaren bij de puntenslijper bij Ikea is, en die in zijn vrije tijd maquettes bouwt. Ook van Ikea-kassa’s, en naar later blijkt, ook van vele momenten uit de geschiedenis.
De beschrijving van de maquettes en de hierarchie die ze in zijn schuur nemen, zijn wel doordacht.
Ik vond het een bijzonder boekje dat ik met veel plezier heb gelezen.
Alleen kan ik nu nooit meer naar Ikea zonder aan de puntenslijpende man te denken.