Weinig romans hebben bij een eerste lezing zo’n verpletterende indruk op me gemaakt als Enduring Love (Ziek van liefde) van Ian McEwan. De veelvuldig geroemde Engelse schrijver toont zich in deze roman een meesterverteller. Dankzij meerdere onverwachte wendingen ontneemt hij de lezer vakbekwaam de grond onder diens voeten.
Geloven is zien
Bij het lezen van Enduring love ga je langzaam twijfelen aan de betrouwbaarheid van je enige bron van informatie als lezer: Joe Rose, de hoofdpersoon van de roman. Wordt hij ernstig bedreigd door een gek of door zijn eigen paranoia? Zekerheden verdwijnen als sneeuw voor de zon. Dat proces maakt Enduring love ook bij herlezing een memorabel boek.
Van picknick naar horror
Enduring Love begint met een romantische picknick, maar verandert na een paar bladzijden al in een waar horrorverhaal. Joe en zijn vriendin Clarissa Mellon vieren hun hereniging nadat zij voor haar werk een aantal weken in Boston is geweest. Net begonnen aan hun picknick ziet Joe hoe een man wanhopig probeert een luchtballon onder bedwang te houden. In het mandje zit de kleinzoon van de man. Joe bedenkt zich geen moment en rent op de ballon af. Net als vier andere mannen.
Samen sterk
De mannen grijpen de touwen die naast de ballon hangen. Voor even lijkt het of ze de situatie onder controle hebben. Maar dan krijgt de wind vat op de ballon. Ze worden met zijn allen van de grond getild. Samen zijn ze net zwaar genoeg om te verhinderen dat de ballon definitief opstijgt, maar zodra er iemand loslaat zullen de anderen met de ballon meegesleurd worden.
Zonder mij
In dezelfde fractie van een seconde dat Joe voelt dat iemand anders loslaat, laat ook hij het touw uit zijn handen glippen. Net als de meeste anderen. Hun eigen leven boven dat van een ander. Alleen John Logan blijft de ballon vasthouden. Die ballon wint al nel aan hoogte. Joh is reddeloos verloren. Een paar honderd meter verder zijn zijn krachten op. Hij moet het touw loslaten en valt te pletter.
Het vervolg
Tot zover de openingsscène. Je verwacht vervolgens een roman waarin de hoofdpersoon de rest van het verhaal door schuldvragen wordt gekweld. Wie liet er als eerste los? Had John Logan nog geleefd als Joe wat heldhaftiger was geweest? Deze vragen spelen ook een belangrijke rol in Enduring love, maar McEwan biedt meer. De schuldvragen zijn namelijk al snel niet meer Joe’s grootste zorg.
Ik voel het ook
Aan het einde van het derde hoofdstuk neemt de roman namelijk een abrupte wending. De telefoon gaat. Het is Jed Parry, een van de andere mannen bij het ballonincident. Degene ook die samen met Joe naar het lichaam van John Logan was gelopen. Zijn boodschap voor Joe is even verrassend als dreigend: “I just wanted you to know, I understand what you’re feeling. I feel it too. I love you.”
Jed en Joe
Vanaf dat moment beheerst Jed het leven van Joe. Hij belt, schrijft en staat ‘s ochtends voor Joe’s deur. Wat Joe ook doet en zegt, Jed ziet het als een teken van wederzijdse liefde. Als Joe vermoedt dat Jed lijdt aan het syndroom van De Clérambault zoekt hij een manier om van Jed af te komen. Daarbij neemt Joe uiteindelijk het heft op een gewelddadige manier in eigen handen.
De twijfel
Hiermee heeft Enduring Love alle ingrediënten voor een spannende psychologische thriller in huis. En degenen die de film uit 2004 van Roger Michell bekijken, krijgen die thriller ook voorgeschoteld. Voor ons lezers heeft McEwan echter nog een extra troef in handen. Hij stelt de betrouwbaarheid van Joe ter discussie. Want is Jed werkelijk een bedreiging voor hem? Of is Joe zelf aan het doordraaien?
Clarissa’s perspectief
We weten dat Clarissa Jed na het ballonincident niet meer heeft gezien. En zij vertelt dta ze handschrift op Jeds briefjes sprekend op het handschrift van Joe vindt lijken. Clarissa ziet Joe als iemand die na het ballonincident helemaal uit balans is geraakt. Ze verwijt hem dat hij oude frustraties over een gemiste wetenschappelijke carrière bovenhaalt. Hij zou zich met zoveel energie vastbijten in zijn eigen paranoïde gedachten dat dit een wig drijft in hun relatie.
Onbetrouwbare perceptie
Wie van de twee heeft gelijk? Als lezer weet je het niet. Het perspectief in de roman is Joe. Hij is onze enige bron van informatie. Maar kun je hem vertrouwen? Joe doet weliswaar zijn best ons een zo eerlijk mogelijk, bijna wetenschappelijk, verslag van de gebeurtenissen te geven. Maar het wordt steeds twijfelachtiger of zijn waarnemingen kloppen. Is hij slachtoffer van Jed of van zijn eigen paranoïde, door schuldgevoel geobsedeerde geest?
Appel of limoen
Dat Joe onbetrouwbaar is, wordt niet alleen gesuggereerd door Clarissa, het blijkt ook uit de tekst zelf. Tegen het einde van de roman wordt Joe verhoord over een schietpartij in een restaurant. Hij vertelt de politieman dat hij een sorbet met appelsmaak at. Maar eerder in de roman, als hij de gebeurtenissen in het restaurant aan ons vertelt, heeft hij het nog over limoensmaak. Het bewijst in ieder geval dat het geheugen van Joe niet feilloos is.
Je leest er gemakkelijk overheen
Overigens is mijn opmerkingsvermogen als lezer ook niet van een superniveau. Het verschil in de getuigenissen van Joe was me zelfs bij de tweede lezing niet opgevallen. Een recensie in The Guardian wees me erop. En om de verwarring compleet te maken: de professor met wie Joe en Clarissa aan tafel zaten, is ervan overtuigd dat de smaak van het ijs vanille was.
Creëren of waarnemen
Enduring Love gaat over de betrouwbaarheid van onze waarnemingen. We zijn afhankelijk van onze waarnemingen om de wereld om ons heen te kennen en erin te kunnen functioneren. Maar ze zijn onbetrouwbaar. Het lijkt erop dat we waarnemingen eerder gebruiken om onze eigen wereld te creëren, dan dat we zien wat er werkelijk aan de hand is.
Zelfovertuiging
Als schrijver van populair wetenschappelijke artikelen is Joe op de hoogte van de huidige inzichten over het evolutionair nut van deze vorm van zelfovertuiging:
“No one could agree on anything. We lived in a mist of half-shared, unreliable perception, and our sense data came warped by a prism of desire and belief, which tilted our memories too. We saw and remembered in our own favour and we persuaded ourselves along the way. Pitiless objectivity, especially about ourselves, was always a doomed social strategy. We’re descended from the indignant, passionate tellers of half truths who in order to convince others, simultaneously convinced themselves. Over generations success had winnowed us out, and with success came our defect, carved deep in the genes like ruts in a cart track – when it didn’t suit us we couldn’t agree on what was in front of us. Believing is seeing.”
Het einde van een relatie
Zijn wetenschappelijk kennis en zijn talent voor analytisch en rationeel denken bieden Joe geen redding. Hij raakt degene van wie hij het meest houdt kwijt. Zowel hij als Clarissa vinden bij de ander niet de steun die ze nodig hebben en beiden wantrouwen ze de motieven van de ander om die steun niet te geven. Zo groeien in Enduring love twee mensen die ervan overtuigd zijn van elkaar te houden binnen een paar dagen voorgoed uit elkaar.
Nooit meer zoals het was
De onontkoombaarheid waarmee dat proces zich voltrekt, maakt Enduring love aangrijpend van begin tot eind. Of de scheiding voorgoed is, laat McEwan in het midden, maar de relatie van Clarissa en Joe wordt nooit meer zo onvoorwaardelijk als dat deze ooit was.
“And that was why metaphysics and science were such courageous enterprises, such startling inventions, bigger than the wheel, bigger than agriculture, human artifacts set right against the grain of human nature. Disinterested truth. But it couldn’t save us from ourselves, the ruts were too deep. There could be no private redemption in objectivity.”
Pascal Klaassen
juni 2012
(daarna enkele redactionele aanpassingen)
Relaties onder druk
In meer romans van McEwan halen relaties niet ongeschonden de laatste bladzijde. Denk bijvoorbeeld aan The Comfort of Strangers, The Innocent en On Chesil Beach. In die laatste roman bezwijkt een jong stel op hun trouwdag aan de snelkookpan van emoties die hun eerste onzekere seksuele samenzijn met zich meebrengt. Een paar misinterpretaties en goedbedoelde woorden en handelingen op het verkeerde moment zorgen voor de definitieve verwijdering tussen beiden. De hoofdpersonen in On Chesil Beach zijn naïever en eerlijk gezegd ook meer begaan met elkaar dan Clarissa en Joe in Enduring Love. Dat maakt hun relationeel gestuntel nog iets aangrijpender, al is de roman in zijn geheel minder omvattend en indrukwekkend dan het absolute meesterwerk Enduring love.
Hoe betrouwbaar zijn jouw waarnemingen?
Misschien was het toeval, misschien het lot, maar terwijl ik dit essay over Enduring Love schreef, werd ik via wetenschap24.nl gewezen op de video hieronder. Ik weet dat de goochelaar een truc met de kaarten uithaalt en toch zie ik niet hoe de truc werkt. Jij wel?