Frans de Waal was een van de interessantste zomergasten vorig jaar. Een goede reden om eens een boek van hem te lezen. De keuze viel op Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn.
Chimpansee politiek
Frans de Waal onderzoekt het gedrag van apen. Hij werd wereldwijd bekend met zijn boek Chimpansee politiek uit 1982. Daarin vertelt hij hoe chimpansees strijden om de macht, de rol daarin voor seks en de manier waarop ze conflicten oplossen. Het boek werd mede zo bekend omdat we in het gedrag van chimpansees zoveel van onszelf terugzien. Voor sommige managers en politiek leiders werd het boek zelfs een leidraad voor hun eigen handelen.
Weet ik wat ik zie?
Een van de belangrijkste vragen die een wetenschapper zich altijd moet stellen luidt: is datgene wat we denken te zien, ook daadwerkelijk datgene wat er gebeurt? Denk aan de zon die we iedere ochtend in het oosten zien opkomen en in het westen zien ondergaan. Het is daardoor alsof die zon om de aarde heen draait. Dit terwijl in werkelijkheid de aarde om de zon draait.
Antropomorfisme
Kijk je naar het gedrag van dieren, dan is voorzichtigheid met het interpreteren ervan zeker van belang. Antropomorfisme ligt altijd op de loer. Vooral bij dieren waarmee we ons emotioneel sterk verbonden voelen, zoals honden en katten, is het gevaar groot dat we ze onterecht allerlei menselijke eigenschappen toekennen. Voor je het weet ben je de verjaardag van je trouwe viervoeter aan het vieren. Niet omdat jij zin hebt in een feestje, maar omdat je denkt dat je huisgenoot zich anders achtergesteld voelt.
Scheiding mens en dier
Gedragswetenschappers zagen dieren lange tijd allesbehalve als mensen, maar eerder als een soort robots. Dieren waren in staat tot allerlei handelingen, maar alleen op basis van instinct of directe impulsen en daarbij nauwelijks ´bewust´ van wat ze deden. Hoe zeer men ook geloofde in evolutie, impliciet of expliciet ging men uit van een harde scheiding tussen mensen en dier als het gaat om zaken als bewustzijn, empathie, plannen maken, met gereedschap werken en dergelijke.
Onderdeel van de evolutie
In Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn laat Frans de Waal op overtuigende wijze zien dat een absolute scheiding tussen mens en dier niet bestaat. Er is geen eigenschap van mensen die we niet ook bij dieren tegenkomen. Weliswaar komt zeker niet iedere eigenschap bij iedere soort voor, maar er is geen harde grens tussen mens en dier. Eigenlijk is dat heel logisch als je van Darwin uitgaat. Ook onze vermogens voor leren, empathie, samenwerken en dergelijke zijn onderdeel van de evolutie.
Umwelt
Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn gaat tegelijkertijd over de moeilijkheid om goed onderzoek te doen naar dieren. Om enige kans te maken zinnige testjes te ontwikkelen, moet je je eerst inleven in de leefwereld (umwelt) van dieren. Hoe ziet de wereld er voor een aap, olifant, mier etc uit? Een leuk voorbeeld dat De Waal noemt, is het onderzoek naar de mogelijkheden om gezichten te herkennen. Chimpansees bijvoorbeeld leken daar uitermate slecht in. Totdat iemand op het idee kwam gezichten van soortgenoten te gebruiken in plaats van gezichten van mensen.
Leuke weetjes
De combinatie van een speurtocht naar goede onderzoeksopzetten en de presentatie van de resultaten die deze onderzoeken opleveren, maakt Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn bijzonder interessant om te lezen. Met voor niet-biologen allerlei leuke nieuwe weetjes. Zoals het gegeven dat zowel mannetjeschimpansees als vrouwtjeschimpansees die een spiegel krijgen, die gebruiken om in hun mond te kijken. Een plek die ze normaal niet kunnen zien. Echter alleen de vrouwtjes gebruiken de spiegel ook om naar hun eigen kont te kijken.
Dieren en moraal
Om in de stemming te komen, kun je hieronder kijken naar een TedTalk van Frans de Waal uit 2011. Daarin geeft hij antwoord op de vraag of dieren ook zoiets als ‘moraal’ kennen: