In juni 2009 schreef ik mijn recensie over Het diner van Herman Koch. Ik noemde het een lekker leesbare roman, met een interessant dilemma als hoofdthema: als je weet dat je kind een verschrikkelijke misdaad heeft gepleegd, geef je hem of haar dan aan bij de politie? ‘Ja’, lijkt mij, maar niet alle personages in Het diner denken daar zo over. Dat had tot een spannende confrontatie kunnen leiden, maar die belofte maakt de roman niet waar.
De liefde van een moeder
De voornaamste reden dat ik Het diner vond tegenvallen, is dat een groot deel van de roman uit herinneringen van het hoofdpersonage Paul Lohman bestaat. De handelingen aan tafel zijn tot aan het dessert vooral een raamvertelling. Pas bij het nagerecht komt de vraag ‘Wat doen we met onze kinderen?’ echt ter sprake. Bovendien vinden de gebeurtenissen tijdens het etentje die wel van belang zijn vooral plaats buiten het restaurant. In ieder geval niet aan tafel.
Eenheid van tijd, plaats en handeling
Ik vond deze opzet jammer. Ik verheugde me op een toneelversie van de roman waarin de belangrijkste gebeurtenissen wel binnen een eenheid van tijd, plaats en handeling zouden plaatsvinden. Dus een in aanvang ‘gezellig’ diner dat ontaardt in een keiharde krachtsverhouding over de vraag ‘Wat doen we met onze kinderen?’ En waarbij door de gebeurtenissen tijdens dat diner langzaam onze ogen opengaan voor de ware aard van Paul én Claire.
Het diner als toneel
In februari 2012 ging de toneelversie van Het diner in première. Kees Prins bewerkte de tekst en regisseerde de uitvoering. De hoofdrollen werden gespeeld door Kees Hulst, Porgy Franssen, Renée Fokker en Lies Visschedijk. Evert van der Meulen mocht als gerant het dinerend gezelschap te pas en te onpas storen. Helaas heb ik geen opvoering gezien. Wel heb ik onlangs de transcriptie van de tekst gelezen. Een mooi moment om ook de roman weer eens te herlezen en die toneelversie ernaast te leggen.
Het diner – een samenvatting
Laten we eerst even ons geheugen opfrissen. Wie gingen er met elkaar uiteten en waarom? Paul Lohman gaat in op een uitnodiging van zijn broer, Serge Lohman om samen met hun vrouwen, Claire en Babette, iets te gaan eten. Paul is een ex-geschiedenisleraar. Serge een bekende politicus, de verwachting is dat hij na de volgende verkiezingen minister-president wordt. Paul en Claire hebben een zoon: Michel. Serge en Babette hebben twee zoons en een dochter: Rick, Beau en Valerie. Beau is geadopteerd. Serge heeft Paul verteld dat ze met elkaar moeten praten over hun kinderen.
We moeten praten over Michel
Voordat ze aan tafel gaan, heeft Paul in een café bij het restaurant een gesprek met Claire. Zij is benieuwd of hij de laatste tijd heeft gemerkt dat hun vijftienjarige zoon Michel afstandelijker is dan normaal. Dat heeft hij. En het komt waarschijnlijk door iets dat te maken heeft met een filmpje op Michels telefoon. Wat er op dat filmpje te zien is, komen we als lezer dan nog niet te weten. Tegen Claire vertelt Paul echter dat Michel misschien problemen heeft op school.
Lege plekken aan tafel
Tijdens het diner wordt het onderwerp waarvoor ze zijn gekomen lange tijd vermeden. Pas als de hoofdgerechten bijna op tafel staan, zegt Serge tegen Paul dat ze moeten praten over hun kinderen. Dat komt er zo snel echter niet van. Serge Lohman moet eerst een bewonderaar afwimpelen. De vrouwen zijn samen naar het toilet. En ook Paul gaat, voor de tweede keer in korte tijd, van tafel. Hij blijkt de telefoon van zijn zoon per ongeluk meegenomen te hebben. Op die telefoon staat een filmpje waarin Michel en Rick een zwerfster mishandelen en daarna in brand steken.
Wie weet wat?
Voor Paul is deze informatie niet nieuw. Hij had zijn zoon al herkend op de beelden die het tv-programma Opsporing Verzocht uitzond van deze dodelijke mishandeling. Die beelden waren echter niet erg helder, waardoor Michel en Rick verder door niemand zijn herkend. Paul denkt ook lang dat Claire van niets weet. Maar tijdens het diner komt hij erachter dat Claire het al eerder wist dan hij. Michel heeft op dezelfde avond dat ze de zwerfster hebben vermoord, Claire gebeld om te vragen wat ze moesten doen.
Chantage
De beelden staan inmiddels ook op YouTube. Beau dreigt bekend te maken dat Michel en Rick de daders zijn. Dat wil Claire voorkomen. Ze heeft Michel gevraagd die avond te regelen dat Beau hem en Rick niet langer kan afpersen. Hoe? Hij is volgens haar oud genoeg om dat zelf op te lossen. Een neptelefoontje van Claire met haar zoon helpt hem aan een alibi. Dankzij dat telefoontje denkt Babette dat Michel tijdens het diner thuis is, terwijl hij in werkelijkheid het klusje met Beau aan het klaren is.
De toekomst van onze kinderen
Pas tijdens het nagerecht kan Serge het onderwerp ‘hun kinderen’ eindelijk ter sprake brengen. Zijn zoon Rick lijdt onder de gebeurtenissen. Serge wil daarom dat zijn zoon bekent, zodat hij zijn straf kan uitzitten en daarna verder kan met zijn leven. Serge heeft zelfs al een persconferentie gepland waarin hij aankondigt zich terug te trekken uit de landelijke politiek. Claire en Paul vinden dit geen goed idee. Het zou ook de toekomst van hun zoon Michel verpesten.
De toekomst van Babette
Ook Babette wil dat Serge in de politiek blijft. Ze geniet van het leven in de schijnwerpers en ziet zichzelf graag als de vrouw van de minister-president. Ze hoopt dat Claire of Paul Serge op andere gedachten kunnen brengen. Dat lukt. Na afloop van het diner plant Claire, in hetzelfde café waar ze eerder die avond was met Paul, een afgebroken wijnglas in het gezicht van Serge. Met zo’n gehavend gezicht kan hij geen persconferentie geven. Hij verliest echter wel de verkiezingen. Van Beau hebben ze na die avond nooit meer iets vernomen.
Paul Lohman in de hoofdrol
Soms is een tweede lezing van een roman een deceptie, een enkele keer wordt de roman er beter van. Dit laatste gold voor Het diner. Ook bij deze tweede lezing vond ik het nog steeds jammer dat zoveel informatie via herinneringen aan ons wordt verteld. Ik ben nog steeds van mening dat het materiaal van Het diner in principe explosief en veelzijdig genoeg is voor een soort ‘Wie is er bang voor Lohman, Lohman en Lohman?’ Maar ik wist nu van tevoren dat ik dit niet kreeg. En daardoor kon ik een stuk meer genieten van Paul Lohman en zijn ongeremde oordelen en daden.
Aan scherpe analyses geen gebrek
Paul analyseert graag situaties en mensen. Zijn conclusies zijn vaak verkeerd, omdat hij de feiten onvoldoende kent of verkeerd inschat. Soms ook bekijkt Paul de zaken gewoon van de andere kant, bijvoorbeeld als hij benadrukt dat slachtoffers niet per se onschuldige slachtoffers zijn. Bij iedere ramp of oorlog zijn er ook slachtoffers die we kunnen missen als kiespijn, bijvoorbeeld omdat ze uit hun mond ruiken. En regelmatig heeft Paul Lohman volstrekt gelijk, bijvoorbeeld als hij zich ergert aan de idioterie in de betere restaurants: het zenuwachtige gestuntel met wijnflessen rond je tafel, het opscheppend opdreunen van de herkomst van ingrediënten en vooral de op de spits gedreven leegte op je bord.
Tikkeltje agressief
Paul Lohman wordt soms ook agressief. In het verleden heeft hij bijvoorbeeld Serge met een hete pan macaroni tegen diens gezicht geslagen, een fietsenmaker met een fietspomp bedreigd en de conrector van Michel mishandeld. Deze ongeremdheid komt door een ziekte. Michel heeft die ziekte misschien ook. Gelukkig is Claire de juiste vrouw en moeder. Zij vindt Paul leuker als hij geen medicijnen slikt. En ze moedigt Michel ook liefdevol aan de zaken met Beau voor eens en altijd te regelen.
Claire weet raad
De ware aard van Claire wordt pas laat in Het diner geopenbaard. En daarin zit denk ik de grootste dramaturgische kracht van het verhaal. Het is datgene waar je als lezer, net als de andere personages aan tafel, lange tijd overheen kijkt. Zij weet alles vanaf het begin. Zij stuurt Michel aan. En zij is van alle vier de tafelgenoten het meest uitgesproken: de toekomst van Michel mag niet verpest worden door één incident met één stinkende zwerfster die sowieso niet in dat pinhokje hoorde te liggen.
Het doek gaat op
In de toneelversie is dit goed opgepakt. In het begin is de rol van Claire klein. Ze spreekt vooral sussende woorden tegen Paul. De aandacht ligt op hem. Maar gedurende het diner verschuift dit. En uiteindelijk zorgt ze er ook op het toneel er met geweld voor dat Serge geen persconferentie houdt. Persoonlijk vind ik het wel jammer dat we dan al hebben gehoord en gezien dat ze Michel vraagt de zaken met Beau te regelen. En we weten dan ook al dat ze Paul leuker vindt als die zijn medicijnen niet inneemt. Het effect was denk ik nog sterker geweest als de schaduwkant van Claire nog wat langer uit het daglicht was gebleven.
Afleiden van publiek
Misschien ook had in de toneelversie Paul wat dreigender aan tafel zelf kunnen zijn. Kees Prins heeft Pauls herinneringen uit de roman prima in de dialogen verwerkt, maar het blijft wel allemaal verleden tijd. Een Paul die ieder moment dreigt te ontploffen, zou de aandacht van de toeschouwer nog iets langer van Claire afhouden. Dat had ook gekund door de toeschouwers niet vooraf te vertellen wat er in het pinhokje is gebeurd. Als die informatie langzaam op tafel was gekomen, had het publiek zich eerst daarmee bezig kunnen houden. Al was dat in 2012, het jaar van de opvoering, misschien geen optie, omdat de meeste toeschouwers de roman waarschijnlijk net hadden gelezen.
Pascal Klaassen
januari 2017
Mijn versies van Het diner:
- Herman Koch, Het diner, Anthos, Amsterdam, 2009 (achtste druk)
- Kees Prins (naar de roman van Herman Koch), tekstuitgave van Het diner, Hummelinck Stuurman, Amsterdam,
Meer informatie over Het diner Herman Koch
Dapper dat je toch nog aan het herlezen van een roman bent begonnen terwijl je oorspronkelijk niet echt enthousiast was. Fijn voor je dat je wat meer hebt kunnen genieten. Zelf geef ik boeken nooit een tweede kans.
Soms laat ik me verblinden door wat een roman in mijn ogen ´had kunnen zijn´. Als een schrijver dat niet waarmaakt, ben ik vaak negatiever dan nodig over een roman. Een periode van bezinning helpt dan om te zien wat de roman wel biedt.