Hilary Mantel – Een veiliger oord, deel 1: Vrijheid

Het begint een `dingetje´ te worden, die Franse revolutie. Met de leesclub lazen we eerder Het feest van het begin van Joke van Leeuwen. En nu verscheen deel 1 van de trilogie die Hilary Mantel over die periode schreef:  Een veiliger oord, Vrijheid. Later dit jaar volgen deel 2: Gelijkheid (juni) en deel 3: Broederschap (oktober).

Wat was de Franse Revolutie?

Een roman die ons wat extra leert over de Franse revolutie kan geen kwaad uiteraard. Want hoe zat het ook alweer? Er waren drie standen, waarvan de burgerij ontevreden was, dus bestormden ze de Bastille en beperkten ze de macht van de koning, waarna de ene na de andere regering kwam, waarbij de guillotine uiteindelijk een machtiger wapen bleek dan goede argumenten, waarop de koning maar ook vele revolutieleiders hun hoofd verloren, totdat Napoleon een aantal jaar later de rust en orde op geheel eigen wijze herstelde. Ja, zo zat het. Ongeveer dan. En nog altijd vieren we die periode, niet als triomf der terreur, maar als de belangrijkste impuls in ons denken over, jawel, vrijheid, gelijkheid en broederschap.

De vele kanten van een revolutie

Wie tijdens zijn geschiedenislessen heeft opgelet weet dat bovenstaande samenvatting zeker niet compleet is. Want: geen aandacht voor de onvrede die al lange tijd bij een groot deel van de Franse bevolking groeide over vastliggende sociale verhoudingen en het gebrek aan persoonlijke vrijheid in vele levens daardoor. Want: geen aandacht voor de vele financiële crisissen die de aanloop van de revolutie vormden en de loop van de revolutie sterk bepaalden. Want: geen aandacht voor de rol van het volk dat, zonder werk en inkomen, de prijs van brood zag stijgen en stijgen en stijgen en stijgen om uiteindelijk dan toch in opstand te komen. Of te worden gebracht?

Van feest naar terreur

Het is dus goed als auteurs zo nu en dan die tot de verbeelding sprekende periode eens flink onder de loep nemen. Joke van Leeuwen koos er in Feest van het begin voor om allerlei feitelijke details weg te laten, te anonimiseren of te veralgemeniseren. Ze beperkte zich bovendien tot een kleine periode van de revolutie, grofweg van de mars naar Versailles (oktober 1789) tot de officiële introductie van de guillotine (voorjaar 1792). Dat werkt uitstekend. Van Leeuwen laat in haar roman zien hoe de politieke en maatschappelijke veranderingen doorwerkten in het denken van mensen over zichzelf. En hoe het ‘feest van het begin’ van de revolutie langzaam ontaardde in de ‘terreur van het einde’. De roman eindigt met de vraag van een van de personages waarom de schilder van de revolutie haar verbeeldde als jong ding dat niet was voorbereid op wat komen ging? Waarom koos hij niet voor een oude wijze vrouw? Of een moeder?

Robespierre, Danton en Desmoulins

Hilary Mantel pakte het in de jaren 70 van de vorige eeuw anders aan. Zij koos drie centrale karakters van de revolutie, Robespierre, Danton en Desmoulins, als hoofdpersonages van haar trilogie: Een veiliger oord. In deel 1: Vrijheid volgen we ze vanaf hun geboorte tot en met 14 juli 1789, de bestorming van de Bastille. In de Nederlandse vertaling staat een brief die Mantel in 2013 heeft geschreven en die is gericht aan haar lezers. Daarin geeft ze aan dat ze de trilogie nu, twintig jaar later, niet meer op deze manier zou schrijven. Een kleiner blikveld, meer platteland, meer arbeiders en meer vrouwen misschien. Dat is eerlijk, maar tegelijkertijd maakt het van de lezer een gewaarschuwd mens: zijn de romans nog wel de moeite van het lezen waard? Of worden ze alleen maar uitgebracht omdat Mantel zoveel succes heeft met haar trilogie over Thomas Cromwell en Henry VIII?

Wanneer beginnen we echt?

Het antwoord: Vrijheid is zeker de moeite van het lezen waard, maar, eerlijk is eerlijk, de roman komt wel wat traag op gang. Zelf had ik vooral veel moeite met het volgen van het perspectief. Mantel gebruikt de voornamen van Robespierre, Danton en Desmoulins, maar die zaten voordat ik aan Vrijheid begon niet zo goed in mijn hoofd. Dus wanneer ik las over de jeugdige avonturen van Maximilien, George-Jacques of Camille, had ik vaak geen idee via wiens blik ik de wereld inkeek, laat staan als hun vaders, moeders of andere familieleden het onderwerp van gesprek waren. Dit heb ik voor mezelf opgelost door via een geschiedenisboek een korte blik in de toekomst van de personages te werpen. Met hun toekomstige rollen in de revolutie wat beter op mijn netvlies, was het verhaal ineens een stuk beter te volgen.

Ah, de Staten-Generaal komen bij elkaar

Halverwege de roman komt Vrijheid in een stroomversnelling. Zeg maar, vanaf het moment dat de koning, gedwongen door torenhoge schulden, de Staten-Generaal bij elkaar roept. Dan verdwijnt het persoonlijke leven van de personages meer naar de achtergrond en komt hun politieke leven meer op de voorgrond. Dan gebeurt er ook in Vrijheid precies datgene wat Mantels latere boeken over Henry VIII (Wolf Hall en Bring up the Bodies) zo´n geweldige leeservaring maakt: de personages raken met elkaar in conflict. Welkom in de intrigerende wereld van achterkamertjes, gekonkel, het betere elleboogwerk en keiharde afrekeningen. Ook in Vrijheid spatten de personages van de bladzijden. Dit komt vooral dankzij het type scherpe dialogen zoals je misschien eerder in films als Ridicule en Dangerous Liaisons hebt gezien: beleefd en correct aan de oppervlakte, vernederend en vernietigend onderwater. De roman Les liaisons dangereuses en de schrijver ervan, Pierre Choderlos de Laclos, spelen in Vrijheid overigens ook een belangrijke rol.

Chaos in Parijs

Wij kennen de afloop van de Franse revolutie en zien die revolutie, over het algemeen, als een groot moment in de geschiedenis van West-Europa. Het begin van een tijdperk waarin ieder individu telt en wordt beoordeeld op zijn daden in plaats van zijn afkomst. Of dat beeld helemaal terecht is, laat ik even in het midden. Voor de roman is het van belang dat de mensen die leefden tijdens de revolutie de afloop uiteraard nog niet kenden. Voor hen was het misschien een periode van hoop, maar toch zeker ook een periode van onzekerheid en chaos. Bijna iedereen voelde dat er iets ging, of beter: moest gebeuren, maar niemand wist wat of wanneer precies. En toen de ontwikkelingen niet meer te stoppen waren, waren er velen die de revolutie probeerden te kapen voor eigen ideeën en gewin. En zo volgde er al snel revolutie op revolutie, waarbij wanorde en geweld hand in hand toenamen. In dat opzicht is de onrust in veel Arabische landen van de laatste jaren zeker met de Franse revolutie te vergelijken.

Een kleine vergelijking met Feest van het begin

Zowel Joke van Leeuwen (in Feest van het begin) als Hilary Mantel maken de lezer deelgenoot van de chaos en wanorde die er heerste, doordat we meeleven met personages die ook geen idee hebben waar het eindigt. Een verschil is dat Joke van Leeuwen die wanorde in een zeer ordelijk en gestructureerd boek heeft gestopt. Mantel laat de wanorde ook de vorm van het verhaal bepalen. In het eerste gedeelte las dat niet fijn. De personages staan dan nog te ver van je af om als lezer de rode draad zelf vast te kunnen houden. Maar in de tweede helft van Vrijheid werkt die wanorde juist versterkend. Als lezer voel je de energie die de personages in die tijd gevoeld moeten hebben. Je gaat steeds sneller lezen. Er zijn massabijeenkomsten. Opzwepende toespraken. Personages die voelen dat ze met één beslissing hun eigen toekomst en die van het land kunnen bepalen. Ze lopen als het ware bewust de geschiedenisboeken binnen. Een combinatie die op meerdere momenten in de geschiedenis heeft bewezen garant te staan voor een snel oplopend aantal doden. Zo ook in Frankrijk aan het einde van de achttiende eeuw.

De geest is uit de fles

Vrijheid eindigt als het eerste deel van de revolutie net is begonnen. De Bastille is bestormd, de geest is uit de fles. Wij lezers moeten wachten tot juni wanneer deel 2: Gelijkheid in de Nederlandse vertaling verschijnt. Ondertussen richten we onze blik dan maar op Oekraïne, Venezuela en de Arabische wereld. Nogmaals voorbeelden waaruit blijkt dat revoluties meestal pas achteraf leuk genoeg zijn om met een blokje kaas en glaasje wijn van te genieten. Op het moment zelf is de uitkomst  onvoorspelbaar, overheerst het geweld en kan iedereen daarvan, verwacht of onverwachts, slachtoffer worden.

Vertaling: Ine Willems

Meer informatie over Een veiliger oord:

• recensie deel 2: Een veiliger oord, Gelijkheid van Hilary Mantel
• recensie deel 3: Een veiliger oord, Broederschap van Hilary Mantel