Er valt genoeg te beleven in Grand Hotel Europa van Ilja Leonard Pfeijffer. De roman bestaat uit een liefdesgeschiedenis met tragische afloop, een speurtocht naar een oude Caravaggio inclusief lessen kunstgeschiedenis, bespiegelingen over massatoerisme, gedachten over de toestand van Europa, een komisch verhaal over het maken van een documentaire en nog veel meer.
Overweldigend en humorvol spektakel over toerisme en Europa
Aan het begin van de roman neemt de hoofdpersoon, een schrijver met de naam Ilja Leonard Pfeijffer, zijn intrek in Grand Hotel Europa. Zuilen binnen en buiten, hoogpolig tapijt, een grote hal met een enorme kroonluchter, een bibliotheek en verschillende kamers voor de verschillende maaltijden bieden een glimp van de grandeur die deze plek ooit uitstraalde. Een portret van vioolvirtuoos Niccolò Paganini houdt de herinnering aan zowel deze ooit zo beroemde en trouwe gast als het illustere verleden van het hotel levend. Buiten liggen een rozentuin en een vijver, waarvan de kapotte fontein de huidige staat van het hotel weergeeft.
Een majordomus, piccolo en kunsthistorica
Montebello, de bedrijfsleider van het hotel, laat zich Majordomus noemen. Abdul, een gevluchte Afrikaanse jongen doet dienst als piccolo, inclusief rood uniform en kepie waarop met goudgele letters de naam van het hotel is geborduurd. Het hotel heeft een paar gasten die er permanent wonen. Net als het hotel lijken ze hun beste dagen achter zich te hebben liggen. Ook de hoofdpersoon is van plan voor langere tijd in het hotel te blijven. Hij wil orde scheppen in zijn herinneringen aan een beëindigde liefdesgeschiedenis met de Italiaanse kunsthistorica Clio Chiavari Cattaneo.
Het temperament van de Zuid-Europese vrouw
De schrijver ontmoette Clio terwijl zij net als hij per vergissing op een lezing over de toekomst van katholieke tradities was beland. Ze komt uit een adellijke familie die al belangrijk was in Genua toen de stad nog een republiek was. Ze is onweerstaanbaar prachtig, volgens de hoofdpersoon. En ze is ook zeer temperamentvol, om het clichébeeld van de Zuid-Europese vrouw maar eens van stal te halen. Te pas en te onpas barst ze uit in woede-uitbarstingen tegenover de hoofdpersoon. Meestal zo te onpas dat het komisch is. Net als de telkens sussende en kruiperige reactie van de hoofdpersoon, die continu bang is haar te verliezen omdat ze volgens hemzelf te hoog gegrepen is voor hem. Hun relatie is wel harmonieus als ze werken aan hun gezamenlijk project: het terugvinden van een schilderij van Caravaggio.
Venetië: stad of pretpark
Aan het begin van de roman krijgt Clio een baan in Venetië. De hoofdpersoon verhuist er met haar naar toe. In 1455 was Venetië in grootte de tweede stad van Europa, nu zijn er nauwelijks nog 50.000 inwoners. Wel komen er per jaar meer dan twintig miljoen toeristen. Die willen delen in de herinneringen van de beroemde toeristen die de stad eerder bezochten, zoals Thomas Mann, Gustav Mahler en Ernest Hemingway. Het is er daardoor niet alleen druk in de straten, ook het aanbod aan winkels en restaurants is geheel op toeristen afgestemd.
“Voor een authentiek, in China gefabriceerd, Venetiaans carnavalsmasker kon ik op elke straathoek terecht, maar winkels die banale producten als yoghurt, afwasmiddel en verse tomaten verkochten, waren dun gezaaid. Voor sommige spullen moest ik naar Mestre op het vasteland.”
Een authentieke ervaring
Massatoerisme is het onderwerp van een documentaire die de hoofdpersoon wil maken. Hij droomt al van gesubsidieerde tripjes naar onder andere Las Vegas, Tianducheng, Puri en Mozambique. Uiteindelijk komt hij niet verder dan Giethoorn. Daar interviewt hij twee stellen die tegen elkaar opbieden wie het minst toeristisch op vakantie gaat. Een van de stellen vertelt trots hoe ze getuige waren van een publieke verkrachting van een jong meisje op een dorpsplein ergens in Pakistan. Ondertussen lopen buiten Chinese toeristen de Giethoornse tuintjes plat en raken de kanalen van het dorp verstopt door alle bootjes met toeristen uit de hele wereld.
Verkeerde spaghetti alle vongole
Toeristen willen graag iets authentieks zien en iets unieks meemaken. Tegelijkertijd vernielt toerisme dat authentieke. Dit is een van de centrale thema’s in Grand Hotel Europa. Een ander, daaraan verbonden, thema is Europa’s hang naar het verleden en haar tradities. We hebben een rijke historie, de hele wereld komt hierheen om die te bekijken. De vraag is of ons continent ook een toekomst heeft. Zien we met onze door het verleden bepaalde blik de veranderingen in de wereld en zijn we flexibel genoeg ons daaraan aan te passen? Clio zegt het volgende over Italië:
“Italië wordt gewurgd door haar verleden. Dat krijg je met zo’n rijke historie. Die geeft je algauw het idee dat je de dingen moet doen zoals ze altijd zijn gedaan. Het land wordt geregeerd door tradities. Je kunt het recept van spaghetti alle vongole niet veranderen. Je vernieuwde spaghetti alle vongole zijn gewoon verkeerde spaghetti alle vongole. Vernieuwing wordt gezien als een fout.”
Plastic bloemen, ledlampjes en een Engelse pub
Het is altijd mooi als de setting van een verhaal de thematiek ervan onderstreept. Die literatuurles heeft Pfeijffer goed begrepen. In Grand Hotel Europa leven de vaste bewoners, net als op het continent met dezelfde naam, nog in het verleden, terwijl de wereld om hen heen verandert. Het hotel is overgenomen door meneer Wang. Deze rijke Chinees wil het hotel weer in zijn oude luister herstellen. Met een paar aanpassingen uiteraard. Het begint met plastic bloemen in de vazen. De oude kroonluchter wordt vervangen door een kristallen versie met ledlampjes in vele kleuren. Het portret van Paganini verdwijnt voor een foto van Parijs. En de Chinese kamer wordt verbouwd tot een Engelse pub, die meer lijkt op een Engelse pub dan een pub in Engeland ooit zal doen. En met succes. Chinese gasten weten het hotel steeds beter te vinden en brengen er weer wat leven in.
De Toverberg en andere verwijzingen
Grand Hotel Europa staat vol expliciete en impliciete verwijzingen naar de Europese kunst- en literatuurgeschiedenis. Wie leest hoe de hoofdpersoon zich voor langere tijd onderdompelt in de regelmaat van het hotelleven om, op veilige afstand van de wereld, met andere gasten de staat van die wereld te bespreken, moet uiteraard direct denken aan De Toverberg van Thomas Mann. De zoektocht naar het verdwenen schilderij van Caravaggio is duidelijk geïnspireerd op de boeken van Dan Brown. Abduls verhaal van zijn vlucht uit Afrika is gebaseerd op de Aeneis van Vergilius, zoals hij zelf ook toegeeft. En zo zijn er talloze andere verwijzingen, waarvan zonder twijfel een groot deel me is ontgaan. Zo zie je maar, als de schrijver de verwijzingen niet zelf heel erg duidelijk, liefst meerdere keren, uitlegt, is al zijn intertekstuele moeite misschien voor niets geweest.
Verdiende initialen
Humor is een zeer belangrijk ingrediënt van Grand Hotel Europa. Soms zijn de grappen geslaagd, soms ook gênant flauw. Wat leuk is en wat niet, is uiteraard persoonlijk. Zelf kon ik wel lachen om bijvoorbeeld het feit dat historica Deborah Drimble haar initialen zeker verdiend heeft, het hele proces rond het maken van de documentaire over toerisme en de even onvoorspelbare als misplaatste woede-uitbarstingen van Clio. Flauw vond ik tegeltjeswijsheden als “Wie zich niet alles herinnert wat hij wil vergeten, loopt het risico dat hij bepaalde zaken vergeet te vergeten.” Of clichébeelden als Amerikanen die het Italiaans eten in Italië niet lekker vinden, omdat ze geen spaghetti met gehaktballen kunnen bestellen.
Oubollig en herhalingen
Opmerkelijk vond ik de manier waarop de hoofdpersoon zijn herinneringen opschrijft. De oubollige formuleringen, clichébeelden en vooral de zeer uitgebreide uitleg van ieder gemaakt punt en de vele, vele, vele herhalingen werkten me regelmatig op de zenuwen. Een voorbeeld is de ellenlange beschrijving van de eerste wandeling van de hoofdpersoon van het station van Venetië naar zijn nieuwe woning in die stad. Nu lezen we, als ik het goed heb begrepen, binnen de romanwerkelijkheid de aantekeningen van de hoofdpersoon. Dat past bij het beeld dat het geen kwaad kan dat een redacteur nog eens kritisch naar de tekst kijkt.
Zelfspot
Daar komt bij dat Ilja Leonard Pfeijfer de hoofdpersoon zijn eigen naam heeft gegeven en hij het niet schuwt zichzelf flink op de hak te nemen. Daarmee wordt een hoofdpersoon die schrijft in een stijl die twee eeuwen geleden al een cliché was, behoorlijk geestig. Dankzij de zelfspot vergeef je de hoofdpersoon veel. Op het einde van de roman staat bovendien een belangrijke verklaring voor de schrijfstijl. De hoofdpersoon denkt het volgende als hij een tentoonstelling van Damien Hirst bezoekt:
“Zo moet ik schrijven, dacht ik, in de geest van dit machtsvertoon, deze gulheid en dit plezier in het avontuur. Ik moet de klassieke vormen en zucht naar monumentale perfectie niet mijden uit angst om niet modern te lijken, maar de moed hebben om de tijd waarin ik leef te vatten in marmeren zinnen, bronzen woorden en beelden van goud, zilver en jade, en met de beste middelen en materialen uit het verleden een gedenkteken op te richten voor het nu. Groots moet het zijn, en overdadig, een overweldigende orgie van fantasie met de technische perfectie van de commercieelste kitsch.”
Grand Hotel Europa: aanstekelijk schrijfplezier
Het meest treffende wat je van Grand Hotel Europa kunt zeggen is dat het schrijfplezier van de pagina’s afspat. En dat werkt, ondanks alle op- en aanmerkingen die je over de roman kunt maken, enorm aanstekelijk. Bladzijde na bladzijde steeg mijn leesplezier. En bij het schrijven van deze bespreking heb ik grote delen van Grand Hotel Europa opnieuw met net zo veel plezier herlezen. Het is de eerste roman die ik van Pfeijffer las. Maar op mijn volgende vakantie (type ‘ANWB Reis- en Kredietbrief’) gaat zeker wat ouder werk van hem mee.
Pascal Klaassen
april 2019
Meer informatie over Grand Hotel Europa van Ilja Leonard Pfeijfer:
- Rob Schouten – Grand Hotel Europa’ is met meeslepende verbeelding van onderwerpen van onze tijd een echt meesterwerk, briljant en rijk – in Trouw
- Coen Peppelenbos – Pas op voor de massatoerist – op Tzum.info