Met Joe Speedboot brak Tommy Wieringa door bij het grote publiek. Zelf was ik ook erg onder de indruk van deze roman over vriendschap en opgroeien in Lomark, een dorp in het Oosten van het land. Ik genoot vooral van de krachtige manier waarop Wieringa zijn personages in een paar woorden tot leven wist te wekken. Inmiddels is het ruim tien jaar geleden dat ik Joe Speedboot voor het eerst las. Een goed moment om de roman weer eens uit de kast te halen.
Alles beweegt, maar zonder vooruitgang
Joe Speedboot is het personage waaraan de roman zijn naam heeft te danken, maar hij is niet de hoofdpersoon. Dat is Fransje Hermans. Vanuit zijn perspectief lezen we hoe Joe Speedboot met een flinke botsing het dorp Lomark komt binnenvallen, daar een aantal jaar voor behoorlijk wat leven in de brouwerij zorgt en het dorp uiteindelijk weer verlaat. Al die tijd zorgt Joe voor veel beweging in Lomark, maar uiteindelijk blijkt er niets wezenlijks veranderd.
Fransje Hermans
Aan het begin van de roman ontwaakt Fransje uit een coma van meer dan tweehonderd dagen na een ongeluk met een grasmaaier. Hij kan alleen nog zijn rechterarm bewegen. Ook praten is lastig. Fransje verplaatst zich in een karretje dat hij door middel van een stang met zijn rechterarm voortbeweegt. Op zijn vijftiende gaat hij in een tuinhuisje wonen en begint met het bijhouden van een dagboek. Het is naast rukken en zijn kar aansturen een andere mogelijkheid om zijn nog functionerende rechterarm goed te benutten.
Chroniqueur van Lomark
Fransje schrijft alles op wat er zich in zijn buurt afspeelt of waarover hij heeft gehoord. Hij ziet zichzelf als chroniqueur van Lomark. In dit dorp vlak bij de Duitse grens gebeurt al decennia niets bijzonders. Het symbool van het dorp is een haan die de Noormannen buiten de deur zou hebben gehouden terwijl de inwoners bevend in de kerk zaten. Met zijn schrijven hoopt Fransje zijn toekomst veilig te stellen. Mensen kunnen later voor geld aan hem vragen wat er op een bepaalde dag in het verleden gebeurde.
Joe Speedboot
Terwijl Fransje zijn dagen zittend, reflecterend en schrijvend doorbrengt, vult Joe Speedboot zijn dagen vooral met actie. De komst van Joe naar Lomark was al tot Fransje doorgedrongen terwijl hij nog in coma lag. Het hele dorp praatte over de enorme ontploffingen die Joe regelmatig veroorzaakt. Zelf komt Joe daar niet altijd ongeschonden van af. Door een te vroeg ontplofte bom op de school-wc, verandert zijn hand in een geel, groen, roze vleesfantasie. Zijn reactie: “Kijk Fransje, zo ziet domheid eruit.”
De verlosser
Joe brengt leven in Lomark. Niet alleen door zijn ontploffingen, maar ook door bijvoorbeeld een vliegtuig te bouwen met sloopmateriaal en door met een shovel mee te doen aan Parijs-Dakar. Hij verlost Lomark van stilstand en is een kracht waar Fransje vol bewondering naar kijkt:
“Je had verwachtingsvolle tintelingen in zijn buurt – er was een energie die vorm aannam in zijn handen, in een los verband toverde hij bommen, racebrommers en vliegtuigen te voorschijn en jongleerde ermee als een lichtzinnige tovenaar. Ik had nooit eerder iemand ontmoet bij wie het idee zo vanzelfsprekend leidde tot uitvoering, op wie angst en conventies zo weinig greep hadden. Hij durfde het onmogelijke te denken en merkte niets van de afwijzing die zich achter zijn rug voltrok.”
Christof Maandag
In het eerste deel van de roman trekt Joe vooral op met Christof Maandag, de zoon van de directeur van de asfaltfabriek. Fransje vindt Christof een rem op Joe’s snelheid. Zelf rijdt hij in zijn karretje vaak achter Christof en Joe aan als ze ergens naar toe gaan om te kijken wat ze uitspoken. Als Engel (de jongen die Fransje helpt bij het plassen op school) zich bij Christof en Joe aansluit, gebruikt Fransje dit om in het kielzog van Engel ook vaker bij Joe in de buurt te zijn.
Das Ungeheuer
In het tweede deel van roman haalt Joe Fransje over zich op het armworstelen te storten. Het is een kans voor Fransje om samen met Joe op te trekken en naast het schrijven op nog een andere manier te profiteren van zijn lichaamsdeel dat het best ontwikkeld is. Het armworstelen brengt ook letterlijk meer beweging in zijn leven, omdat de wedstrijden door heel Europa plaatsvinden. Fransje, das Ungeheuer, met een arm zo dik als een bovenbeen is erg succesvol als armworstelaar. Dit is goed voor zijn zelfbeeld en hij verdient er geld mee. Totdat hij in Poznan, in de finale van de belangrijkste wedstrijd van het jaar, tegen Mansur, de grote ster van het armworstelen, zijn arm breekt.
PJ
De vriendschap tussen Joe en Fransje is op dat moment wat Fransje betreft al flink bekoeld. De belangrijkste oorzaak is een vrouw: Picolien Jane (PJ). Deze Zuid-Afrikaanse is mysterieus en ongelooflijk mooi. Vanaf de eerste dag dat Fransje haar ziet, is hij verliefd op haar. In het tweede deel van de roman gaat ze vaak samen met Joe en Fransje naar de armworstelwedstrijden. Tijdens een overnachting krijgt ze verkering met Joe, dit tot woede van Fransje. Later gaat PJ vreemd met Fransje en trouwt ze met Christof. Dit dan weer tot woede van Joe. Overigens blijft ze ook als ze getrouwd is met Christof vreemdgaan met Fransje.
Miyamoto Musashi
Met het schrijven en armworstelen vertoont het leven van Fransje paralellen met die van zijn grote leermeester: Miyamoto Musashi, Kensei, Zwaard-Heilige en schrijver van Het boek van de vijf ringen, Go Rin No Sho. Uit dit boek haalt Fransje vechtstrategieën als ‘Het Ineenstorten Kennen’, ‘de Vier Handen die Loslaten’ en ‘Het Verpletteren’ die hij bij het armworstelen gebruikt. Het motto van de roman komt ook van Mushashi: “Er wordt gezegd dat de samoerai een tweevoudige Weg heeft van het penseel en het zwaard.” De roman is bovendien verdeeld in de delen ‘Penseel’ en ‘Zwaard’, met als toevoeging een klein extra deel ‘En toen’.
Teleurstellingen in het leven
Joe Speedboot is een roman die gaat over opgroeien. Volwassen worden betekent meer mogelijkheden in je leven, maar ook meer teleurstellingen. Dit geldt ook voor Fransje en Joe. Hun vriend Engel overlijdt, de carrière van Fransje als armworstelaar eindigt met een gebroken arm, een schrijver onthult nogal wat nare feitjes over PJ en Joe verdwijnt uit Lomark. Wensen die wel in vervulling gaan, zijn minder idealistisch en romantisch dan gefantaseerd. Fransje heeft weliswaar geweldige seks met PJ, maar verraadt daarmee eerst zijn vriend Joe en later Christof.
“Vandaag heb ik gekozen voor een einde aan mijn lijden; het genot van PJ ingeruild tegen mijn enige vriendschap lijkt een gunstige transactie. Als je je er niet zo beroerd over zou voelen is er niks aan de hand.”
Hoe er mee om te gaan
Voor Fransje vallen al deze teleurstellingen in het niet vergeleken met het grote ongeluk dat hem eerder in het leven is overkomen. Hij weet zich dan ook telkens redelijk snel zich over een teleurstelling heen te zetten en zijn pijlen op een ander doel te richten. Joe daarentegen lijkt moeilijker met teleurstellingen om te kunnen gaan. Hij wil de werkelijkheid beïnvloeden, maar die werkelijkheid blijkt nogal weerbarstig. Uiteindelijk kan hij zelfs zijn echte, weinig dynamische naam (Achiel Stephaan Ratzinger) niet verborgen houden voor Fransje en PJ.
Snelweg door het dorp
Aan het einde van de roman heeft Joe het dorp verlaten. Fransje ziet hem dan al lang niet meer als ‘de verlosser’. En ook het dorp is uiteindelijk niet wezenlijk door Joe veranderd. Beweging blijft er echter voldoende, omdat de nieuwe vierbaansweg E 981 naar Duitsland er dwars doorheen is gelegd. Maar ook deze beweging zal geen vooruitgang brengen, al is het maar omdat het dorp geen eigen afslag heeft en achter een geluidswal verborgen blijft. Het is zoals Joe ongeveer halverwege de roman al had verkondigd:
“Voouitgang bestaat niet. Alleen beweging.”
Hernieuwd contact
Bij mijn eerste kennismaking tien jaar geleden met Fransje, Joe en de andere personages in Joe Speedboot was ik uitermate plezierig verrast door de roman. Net zoals Joe leven brengt in Lomark, bracht de roman frisse lucht in de Nederlandse literaire wereld. Nu bij herlezing was deze verrassing uiteraard grotendeels weg. Toch heb ik ook nu weer erg genoten van de vele tot de verbeelding sprekende personages in Joe Speedboot. Het blijft een geweldig leuk boek om te lezen.
Leuke citaten
Joe Speedboot is bovendien een roman waaruit het lekker citeren is. Bijvoorbeeld Joe’s woorden over het wonder dat Moeder Maria verricht zou hebben door Fransje te laten ontwaken uit zijn coma:
“Ze zeggen dat Moeder Maria een wonder aan je heeft gedaan. Ik zie er weinig van, als je het niet erg vindt. Als dit een wonder is, hoe ziet straf er dan uit, snap je?”
Of, op een willekeurig opengeslagen bladzijde, Fransje over een avondje stappen in het bijzonder, en het leven in het algemeen:
“Ik was extatisch en wilde dat het nooit zou eindigen., en dat is meestal het moment dat de tent gaat sluiten.”
Pascal Klaassen
december 2017
Video over Joe Speedboot
Voor wie zin heeft in een boekbespreking van anderhalf uur over Joe Speedboot:
Leestips
Heb je genoten van Joe Speedboot? Probeer dan ook:
Joe Speedboot nog eens lezen. Dat is een goed idee.