In 2015 won Kamel Daoud de Prix Goncourt voor zijn roman Moussa of de dood van een Arabier (Meursault, contre-enquête). Het verhaal is een reactie op De vreemdeling (L’étranger) van Albert Camus uit 1942 en tegelijkertijd een eerbetoon aan het werk van die Franse schrijver en filosoof.
Een tegenonderzoek door een celgenoot
In De vreemdeling vermoordt Meursault een Arabier. Hiervoor wordt hij veroordeeld. Bij de behandeling van de zaak voor de rechtbank speelt zijn daad echter nauwelijks een rol. Meursault wordt vooral veroordeeld omdat hij niet huilde bij de begrafenis van zijn moeder. En omdat hij een dag na de begrafenis met een vrouw die hij nauwelijks kende naar bed gaat. Iemand die zoiets doet, moet wel een harteloze misdadiger zijn. [Lees een uitgebreide samenvatting van De vreemdeling van Albert Camus.]
Zijn naam is Moussa
Het slachtoffer van Meursault wordt in De vreemdeling vijfentwintig keer ‘Arabier’ genoemd. Zijn naam en achtergrond leren we niet kennen. Het telwerk is voor ons gedaan door Haroen, de hoofdpersoon in de roman Moussa of de dood van een Arabier van Kamel Daoud. Haroen wil dat de wereld het slachtoffer wel leert kennen. Het was namelijk zijn broer: Moussa. Haroen, inmiddels tachtig jaar oud, vertelt zijn verhaal al drinkend in een bar in Oran aan een journalist.
Fictie wordt werkelijkheid in fictie
De vreemdeling is ook binnen de romanwerkelijkheid van Moussa of de dood van een Arabier een beroemd boek geworden. Nu niet geschreven door Camus, maar door Meursault. De titel is veranderd in De ander. Het leven van Haroen is bepaald door de moord op zijn broer. Zijn moeder werd overmand door verdriet en legde die last op de schouders van Haroen. Ze hebben lang naar Moussa’s lichaam gezocht, maar dit nooit gevonden. Ze verhuizen van Algiers naar Hadjout. Dit dorp heette voor de Algerijnse onafhankelijkheid Marengo. Het is de plek waar Meursaults moeder is begraven.
Een groot contrast
Het contrast tussen beide romans is groot. Meursault spreekt op een zakelijke, afgemeten toon, Haroen is een stuk emotioneler en breedsprakeriger. Overigens wordt gelijk in de openingszin al duidelijk dat Moussa of de dood van een Arabier een reactie is op De vreemdeling. Meursault opent zijn verhaal met: ‘Vandaag is moeder gestorven’; Haroen zijn verhaal met: ‘Vandaag is mijn moeder nog in leven.’
Het doodzwijgen van het slachtoffer
Haroen wijst zijn toehoorder erop dat Meursaults verhaal decennialang is bestudeerd en besproken en dat men daarbij vooral aandacht heeft gehad voor diens beweegredenen en filosofieën. Meursault wordt in beschouwingen zelfs vaak als slachtoffer gezien (van de rechtsgang of van de omstandigheden) en niet als dader. Dit terwijl hij toch op klaarlichte dag zonder duidelijke reden Moussa heeft doodgeschoten. In al die studies heeft niemand zich ooit afgevraagd wie die Arabier was die door Meursault is vermoord.
Een alternatieve lezing
In een poging grip te krijgen op wat er precies is gebeurd en die gebeurtenissen vanuit zijn perspectief te vertellen, vat Haroen details uit het verhaal dat wij uit De vreemdeling kennen een aantal keer, in steeds weer andere bewoordingen, samen. Een voorbeeld:
“<…> een man die goed kan schrijven doodt een Arabier die op die dag niet eens een naam heeft – alsof hij die aan een spijker heeft gehangen voordat hij het decor betrad – en begint dan uit te leggen dat het de schuld is van een god die niet bestaat en van wat hem in de zon duidelijk is geworden en van het zout van de zee dat hem dwong zijn ogen te sluiten. Zo wordt de moord in één klap een straffeloze daad <…>.”
Wat zijn de feiten?
Haroen gebruikt niet alleen zijn eigen woorden, hij beweert ook dat een aantal feiten in Meursaults versie van de gebeurtenissen niet kloppen. Zo hadden hij en Moussa bijvoorbeeld geen zussen. Moussa was dus zeker niet de broer van de vrouw waarmee Meursaults kennis Raymond problemen had. Erg opvallend is dat Haroen vertelt dat Meursault uiteindelijk is vrijgelaten. Een constructie die nodig is om aannemelijk te maken dat Meursault zijn geschiedenis zelf heeft opgeschreven en als De ander heeft uitgegeven.
Andere hypotheses
Haroen gaat nog een stapje verder. Hij speculeert er lustig op los. Zo heeft hij het graf van Meursaults moeder nooit kunnen vinden. Is het opgeruimd na de dekolonisatie? Zijn de botten van de moeder gebruikt door Algerijnse kinderen om mee te voetballen op straat? Of heeft Meursault gelogen over zijn moeder en daarmee over zijn afkomst? Een lezing die belangrijk wordt als we de geschiedenis van Meursault, Moussa en Haroen zien als metafoor voor de Franse kolonisatie van Algerije. De koppeling met het koloniale verleden maakt Haroen zelf doorlopend.
Kluwen fictie
Je zou kunnen beweren dat het flauw is dat Haroen om zijn punt te kunnen maken, de gebeurtenissen uit een roman betwist. Die gebeurtenissen zijn verzonnen, niemand zal het verhaal als ‘waargebeurd’ opvatten. En een belangrijk thema in De vreemdeling is nu juist het absurde gegeven dat Meursaults daad nauwelijks een rol speelt bij zijn veroordeling. Daar staat tegenover dat Moussa of de dood van een Arabier zelf uiteraard ook een roman is en dat de strijd om de feiten daarin een belangrijk thema is. Dat Daoud de lezer verstrikt in een kluwen van fictie in fictie, waarbij we als lezer toch op zoek gaan naar een waarheid (die er dus niet is), is ronduit geniaal.
Eerbetoon
Het meest fascinerende aan Moussa of de dood van een Arabier is echter dat de roman niet alleen een commentaar is op De vreemdeling, maar tegelijkertijd een eerbetoon aan dit boek en het hele oeuvre van Camus. Haroen noemt de roman een aantal keren een meesterwerk, al gaat het bij dit alles strikt genomen om Meursaults roman De ander.
De vele verwijzingen naar Camus
Moussa of de dood van een Arabier staat vol met zowel tegenstellingen als overeenkomsten met De vreemdeling. Je vindt er een aantal, maar lang niet allemaal, in deze bespreking. Ook de overeenkomst met Camus’ roman De val (La chute) is niet te missen. Daarin vertelt een advocaat in de bar New-Mexico in Amsterdam hoe hij niet ingreep toen een vrouw zelfmoord pleegde. Camus’ roman De pest (La peste) speelt zich net als Moussa of de dood van een Arabier af in Oran. En ook Camus’ filosofisch essay De mythe van Sisyphus uit 1942, over de absurditeit van het leven, echoot er overduidelijk in na.
Ook een dader
Hoe verder Haroen vordert met zijn verhaal, hoe duidelijker de parallellen tussen hem en Meursault worden. Ook Haroen heeft een moord gepleegd. Niet om 2 uur ’s middags zoals Meursault, maar om 2 uur ’s nachts. Op een Fransman, Joseph Larquais. En ook nu reageren de instanties redelijk absurd. Haroen wordt vooral verweten dat hij de Fransman niet tijdens de onafhankelijkheidsstrijd heeft vermoord. Haroen wil graag veroordeeld worden, zodat zijn wraak voor Moussa betekenis krijgt. Hij wordt echter vrijgelaten zonder dat hij te weten komt of hij een misdadiger, moordenaar, dode, slachtoffer of een ongedisciplineerde idioot is.
Over godsdienst
Door zijn verleden en weigering in het verzet deel te nemen, wordt Haroen door zijn landgenoten gezien als een vreemdeling. Dit beeld wordt nog eens versterkt doordat hij niet gelovig is. Haroen ergert zich aan de verlammende invloed van de Islam op de samenleving. Zijn woede-uitbarsting tegen een imam aan het einde van de roman, is (op een enkel woord na) letterlijk dezelfde passage als de woede-uitbarsting van Meursault tegen de aalmoezenier in De vreemdeling.
Een tegenonderzoek
De toon van Haroens monologen is die van iemand die zijn luisteraar wel even de waarheid gaat zeggen. Zijn verhaal is echter niet in simpele standpunten samen te vatten. Hij suggereert veel, maar heeft geen pasklare antwoorden. Hij heeft zelfs geen eenduidig verhaal. Is hij bijvoorbeeld wel of niet woedend? Het wisselt van dag tot dag. In verschillende andere recensies is er al op gewezen dat de Franse titel Meursault, contre-enquête beter past bij het onderzoekende karakter van Haroens betoog. Denk dus niet dat je als lezer na afloop precies weet wat er is gebeurd bij de moord op Moussa. In een wereld waarin je perspectief bepaalt wat de feiten zijn, is het lastig tot een eenduidig verhaal te komen.
Geweld en nog meer geweld
Het is ook niet zo dat de moord op de Fransman Haroen op langere termijn voldoening heeft gegeven. Uiteindelijk vat hij de hele geschiedenis samen als geweld dat meer geweld heeft veroorzaakt. Een beeld dat weer prima past bij Haroens visie op de onafhankelijkheidsstrijd van Algerije. Over de koers van het land daarna is hij overigens ook niet echt tevreden. Als niet-gelovige is zijn leven er niet gemakkelijker op geworden. Maar dat wil niet zeggen dat hij terugverlangt naar de tijd dat Algerije een kolonie was:
“Ik, heimwee naar Frans Algerije? Welnee! Je begrijpt er niets van. Ik bedoel alleen te zeggen dat wij, de Arabieren, indertijd de indruk wekten dat we ergens op wachtten in plaats van in cirkeltjes te lopen, zoals nu.”
Voorgoed met elkaar verbonden
De vreemdeling en Moussa of de dood van een Arabier zullen voor veel lezers voorgoed met elkaar verbonden zijn. Ik kan De vreemdeling in ieder geval niet meer lezen zonder aan Moussa en Haroen te denken. Omgekeerd is de verbondenheid nog sterker. Moussa of de dood van een Arabier is volgens mij niet goed te lezen zonder kennis van De vreemdeling. Beide romans zijn hiermee voor altijd aan elkaar verbonden. Net zoals Frankrijk, Algerije en hun gezamenlijke geschiedenis.
Celgenoten met een drankje
Zelf noemt Haroen zich een celgenoot van Meursault: samen opgesloten achter dezelfde deur, waar lichamen slechts kostuums zijn. Als we alle koloniale geschiedenis even wegdenken uit het verhaal, is Haroen vooral een man die weet dat hem in zijn jeugd iets onrechtvaardigs is aangedaan, later als volwassene zelf een misdaad pleegde, merkte dat dit geen verlossing bood en sindsdien met beide ervaringen verder moet leven. Een drankje op zijn tijd maakt dat leven een beetje beter draagbaar.
Pascal Klaassen
februari 2019
Vertaling: Manik Sarkar
Meer informatie over Moussa of de dood van een Arabier van Kamel Daoud
De citaten komen uit:
- Kamel Daoud, Moussa of de dood van een Arabier, Ambo|Anthos, 2015, Vertaling: Manik Sarkar
Bij het schrijven van deze bespreking heb ik me laten informeren door:
- Bas Heijne, Dit is geen wraak, maar een vloek, NRC.nl, 2 oktober 2015,
- Adri Altink, Een overrompelende leeservaring, Literairnederland.nl, 18 november 2015,