In 2010 verscheen Matterhorn van Karl Marlantes, een roman over de oorlog in Vietnam. De Nederlandse paperbackversie bestaat uit meer dan 700 pagina’s, inclusief een verklarende woordenlijst voor de vele militaire afkortingen in de roman. Het oorspronkelijke manuscript schijnt twee keer zo dik te zijn geweest. Marlantes heeft er ruim dertig jaar aan geschreven.
Indrukwekkende cijfers bij een roman die onder lof bedolven is: ‘One of the most profound and devastating novels ever to come out of Vietnam’ luidt het citaat uit de New York Times op de kaft. Maar er was toch al een beste roman over de Vietnamoorlog? In 1979 won Tim O’Brien de National Book Award voor Going after Cacciato. Op de kaft daarvan staat een citaat uit de The Miami Herald: “Simply put, the best novel written about the war…”. En hoewel je kaftteksten nooit mag vertrouwen, vind ik dit een goede reden beide romans nog eens te lezen.
Wat doet oorlog met een mens? En wat moet een mens met oorlog?
Het hoofdpersonage in Matterhorn heet Waino Mellas. Na een korte opleiding wordt hij als ‘second lieutenant’ in Vietnam gedropt op een heuvel die de mariniers Matterhorn noemen, naar de beroemde Zwitserse alp. Mellas, zonder oorlogservaring en pas negentien jaar oud, krijgt de leiding over een platoon mariniers van ongeveer dezelfde leeftijd als hij. Dankzij zijn goede psychologische inzichten en politieke antenne wint hij snel het vertrouwen van zijn manschappen. In het begin werken de mariniers vooral aan de versteviging van hun vesting op Matterhorn. Er zijn geen directe gevechtshandelingen, maar het is ook geen rustige tijd. Sluipschutters liggen op de loer, de mariniers rotten letterlijk weg in de vochtige jungle en bloedzuigers kruipen op en in de meeste ongemakkelijke en pijnlijke plaatsen. In het tweede deel van de roman zijn de confrontaties met de vijand frequenter en bloediger. Mellas en zijn mannen krijgen eerst het bevel Matterhorn te verlaten, om later, via een aantal omwegen, met te weinig voedsel, water en munitie de heuvel opnieuw te moeten veroveren. Geen gemakkelijke opgave, temeer omdat de vijand handig gebruik maakt van de verstevigingen die Mellas en zijn mannen eerder hebben aangebracht.
Spannend zonder glamour
Karl Marlantes heeft in Matterhorn zijn eigen oorlogservaringen verwerkt tot een spannende actieroman. Stoppen met lezen is onmogelijk. Je wilt weten hoe het verder gaat met Mellas en zijn mannen. Tegelijkertijd is het een verhaal zonder glamour. Oorlog is wreed, voor alle partijen. Matterhorn laat je beleven dat eenmaal in gevecht nog maar één ding telt: de vijand vernietigen. Dat doel is voor de mariniers, high van de adrenaline en angst, uiteindelijk zelfs belangrijker dan lijfsbehoud, glorie of promotie. Het gaat te ver om te beweren dat je op de bank met de roman in de hand, en koffie en speculaas binnen handbereik, de oorlog daadwerkelijk meemaakt. Maar Matterhorn geeft je wel het gevoel dat je er bij bent. Dit verklaart het grote succes van de roman. Uit een interview met Marlantes in The Seattle Times:
“A man arrived at a signing with five copies of ‘Matterhorn’ in his arms. ‘How come five books?’ Marlantes asked. He said, ‘I was a Marine in Vietnam, and I served very close to the area the book describes. I’ve been trying to tell my wife and children for 40 years what it was like. I’m going to give them each this book, and that will tell them what it was like.'”
Jong en onervaren
Er zijn veel passages in Matterhorn die je nog lang bijblijven. De oorlogsgruwelijkheden zelf uiteraard. Maar ook de leeftijd van de mariniers. Ze zijn zo ongelooflijk jong. Sinds de hit ‘19’ van Paul Hardcastle in de jaren ‘90 van de vorige eeuw weten we allemaal de gemiddelde leeftijd van de omgekomen soldaten tijdens de Vietnamoorlog. Maar pas bij het lezen van Matterhorn besefte ik dat de leidinggevenden in de strijd voor een groot deel net zo jong en onervaren waren. Oorlog is overigens niet alleen een harde, maar ook een snelle leerschool. Twee maanden na zijn aankomst in Vietnam is Mellas een van de veteranen. Matterhorn maakt je ook woedend. Hoe is het mogelijk dat hogere officieren ver weg van het strijdtoneel hun uitgehongerde en wegrottende collega’s als speelbal voor hun zinloze plannen gebruiken? En daar nog mee wegkomen ook? Is het begrijpelijk dat Mellas na het heroveren van Matterhorn zijn wapen richt op een van die hogere officieren? Ja. En er is een ervaren militair voor nodig om Mellas ervan te overtuigen dat het beter is om niet te schieten. Uiteindelijk is een commandostructuur, hoe onredelijk en oneerlijk ook, de enige houvast in de totale onmenselijke chaos die oorlog is.
Going after Cacciato in het kort
Net als in Matterhorn is er in Going after Cacciato genoeg gruwelijks te beleven. En ook nu heeft de schrijver daarbij voor een groot deel zijn eigen ervaringen in Vietnam gebruikt. Een groot verschil is dat Tim O’Brien de lezer over de uitkomst van alle gevechtshandelingen niet lang in spanning houdt. Integendeel, al direct aan het begin van de roman maakt het hoofdpersonage Paul Berlin de balans op:
“It was a bad time. Billy Boy Watkins was dead, and so was Frenchie Tucker. Billy Boy had died of fright, scared to death on the field of battle, and Frenchie Tucker had been shot through the nose. Bernie Lynn and Lieutenant Sidney Martin had died in tunnels. Pederson was dead and Rudy Chassler was dead. Buff was dead. Ready Mix was dead. They were all among the dead. The rain fed fungus that grew in the men’s boots and socks, and their socks rotted, and their feet turned white and soft so that the skin could be scraped off with a fingernail, and Stink Harris woke up screaming one night with a leech on his tongue.”
In de rest van de roman lezen we hoe deze jongens om het leven zijn gekomen. Paul Berlin herinnert zich deze gebeurtenissen tijdens een nacht wachthouden, terwijl hij fantaseert hoe ze de gedeserteerde Cacciato achtervolgen. Cacciato heeft besloten om de oorlog te verlaten en naar Parijs te gaan. Je hoeft geen interpretatiewonder te zijn om te begrijpen dat Parijs hier symbool staat voor het mooie dat de menselijke beschaving kan creëren. De stad staat daarmee tegenover de gruwelijke plek waar Berlin zich in werkelijkheid bevindt, een dieptepunt in de menselijke beschaving.
Obstakels en innerlijke strijd
De fantasie van Berlin is niet zomaar een droom om aan de werkelijkheid te ontsnappen. Dan had hij zich ook tot een gedroomd verblijf in Parijs kunnen beperken. Het merendeel van de nacht is hij echter bezig zelf gefantaseerde obstakels op weg naar Parijs te overwinnen. Die obstakels zijn geworteld in de gruwelijkheden die Berlin tot dan in Vietnam heeft meegemaakt. Drie zaken houden hem vooral bezig: de gevluchte Cacciato, Billy Boy Watkins die van angst dood neerviel en ‘lieutenant’ Sidney Martin die door zijn eigen mannen is opgeblazen omdat hij ze met dodelijke gevolgen tunnels liet doorzoeken. Daarnaast is de gefantaseerde achtervolging van Cacciato een strijd die Berlin met zichzelf voert: de oorlog verlaten of blijven. Theoretisch is het mogelijk weg te lopen, maar dan? Hij zou hoogstwaarschijnlijk het respect van zijn omgeving verliezen, maar in ieder geval zijn zelfrespect.
“You could run, but you couldn’t outrun the consequences of running. Not even in imagination.”
Going after Cacciato is een roman over soldaat Paul Berlin die oog in oog met levensbedreigende angst en gruwelijkheden zijn moed en waardigheid probeert te behouden. Dat lukt alleen als hij niet voor zijn plichten wegloopt. Dat is de reden dat hij Cacciato in zijn fantasie uiteindelijk ook weer uit Parijs laat vluchten, terug naar Vietnam. Fantasie heeft zijn beperkingen en wordt uiteindelijk altijd ingehaald door de realiteit. Tegelijkertijd hebben we verbeelding nodig om ook onder gruwelijke omstandigheden het waardevolle te blijven zien. Wat overblijft, is de overtuiging dat het theoretisch mogelijk is van de oorlog in Vietnam naar Parijs te vluchten.
De vergelijking
De belangrijkste overeenkomst tussen Matterhorn en Going after Cacciato is niet moeilijk aan te wijzen: oorlog is gruwelijk en smerig. Altijd. Overal. Eenmaal in gevecht doen politieke, sociale of morele overwegingen er niet meer toe. Alles mag, behalve verzaken. Het enige dat telt is je bondgenootschap met je maten. Zij hebben jou nodig en jij hen. Het grote verschil tussen Matterhorn en Going after Cacciato zit in de uitgangspunten van de schrijvers. In Matterhorn laat Karl Marlantes ons ervaren wat oorlog doet met een mens. In Going after Cacciato vraagt Tim O’Brien zich af hoe een mens met de gruwelijkheden van een oorlog moet omgaan. De romans vullen elkaar zo prima aan. Daarbij is Matterhorn ongetwijfeld de meeste spannendste van de twee; Going after Cacciato de meest filosofische.
Pascal Klaassen
januari 2014
Literatuurlijst
Ik gebruikte deze edities:
- Karl Marlantes, Matterhorn, Corvus, 2011;
- Tim O’Brien, Going after Cacciato, Dell publishing, 1992,
Andere bronnen:
- Arie Elshout, ‘Oorlog is altijd smerig’, de Volkskrant, 14 november 2011; (Helaas deelt de Volkskrant geen online informatie meer)
- Mary Ann Gwinn, ‘Karl Marlantes’ Vietnam War novel ‘Matterhorn’ may not have peaked yet’, The Seattle Times, 6 maart 2011.
Meer informatie over Matterhorn
- De leesclubavond over Matterhorn van Karl Marlantes