Een hoofdpersonage dat meerdere keren sterft in een roman was nieuw voor mij. Het overkomt Ursula Todd in Leven na leven. Ze wordt iedere keer opnieuw geboren op 11 februari 1910. En ze groeit iedere keer op in hetzelfde ‘upper middle class’ gezin net boven Londen. Doordat de omstandigheden in haar levens telkens net iets anders zijn en omdat ze zelf andere keuzes maakt, is ieder leven anders. Hoe ouder Ursula wordt, hoe groter de verschillen tussen haar levens worden.
Vage beelden en onbestemde gevoelens
Ursula neemt haar ervaringen uit eerdere levens niet als concrete kennis mee naar een volgend leven. De ervaringen komen eerder als vage beelden en onbestemde gevoelens vanuit haar onbewuste opborrelen. Déjà vu’s noemt haar moeder ze. Op een aantal dramatische momenten in de roman leiden ze ertoe dat de Ursula haar eigen handelingen nauwelijks meer onder controle heeft. Bijvoorbeeld als ze de meid van de trap duwt. Doordat wij als lezer die eerdere levens wel kennen, weten we op veel momenten meer dan Ursula. Bijvoorbeeld dat ze zomaar zeer ongelukkig getrouwd had kunnen zijn met de meneer die toevallig voorbij loopt. Of dat ze zelf slachtoffer had kunnen zijn van een bombardement waar ze nu komt om te helpen. En zo door. Dat is niet alleen grappig, het geeft de roman ook een gelaagdheid die niet zomaar in een lineaire vertelling is op te roepen.
Meer dan een gimmick
De herhaling, het telkens opnieuw herleven van een leven, maar dan net iets anders, is meer dan een gimmick. Het ondersteunt de thematiek van Leven na leven. De roman laat zien hoe kleine toevalligheden en impulsieve besluiten beslissend voor de rest van een leven kunnen zijn. In het ene leven wordt Ursula door een Amerikaanse vriend van haar broer verkracht, raakt daardoor zwanger en krijgt haar leven nooit meer goed op de rails. In een ander leven leidt dezelfde ontmoeting met die Amerikaanse vriend tot niet meer dan een korte kus en is het een mooie herinnering op haar levenspad naar volwassenheid. Tegelijkertijd zijn de mogelijkheden niet eindeloos. Ursula’s sociale omgeving en de loop van de geschiedenis drukken iedere keer een duidelijke stempel op haar leven. En dankzij haar ‘basiskarakter’ ontwikkelt ze zich bijna iedere keer tot een zelfstandige, zelfvoorzienende vrouw. En dat is nogal een breuk met het leven van veel van haar tijdgenotes.
Geschiedenis in plaats van familie-epos
Tot zover het persoonlijke. Want Leven na leven is niet alleen een roman over keuzes in het leven en de gevolgen die ze hebben. Het is ook, of misschien wel vooral, een roman over de geschiedenis van Engeland in de eerste helft van de twintigste eeuw. Het huis, streek en gezin waarin Ursula opgroeit, vormen een soort ideaalbeeld van England. Veel thee. Veel rust. Zeg maar de wereld uit E.M. Forsters roman Howard Ends, uit jawel: 1910. Maar hoe ouder Ursula wordt, hoe meer de buitenwereld haar leven beïnvloedt. Is de Eerste Wereldoorlog nog een verschrikking ver weg, de Tweede Wereldoorlog raakt haar hard in alle levens waarin ze die periode bereikt. Dat is meestal in Londen, één keer ook in Berlijn.
Vrouwen drinken graag thee
Die passages in de Tweede Wereldoorlog zijn zonder twijfel de meest indrukwekkende passages in de roman. De apocalyptische omgevingen van platgebombardeerd Londen en Berlijn, met veel te veel ellende, doden en gewonden, vormen een schril contrast met de gezapige start van de roman met alle thee en huishoudelijke beslommeringen in een plattelandsomgeving die eeuwig hetzelfde lijkt te blijven. Tekenend is dat de bewoners van Londen tijdens de Blitz volhouden aan hun momenten voor thee of surrogaten daarvan. Het is hun enige contact met iets wat ooit de beschaving was. Vergelijkbaar met de Duitse kolonel in Hermans Het behouden huis die zich, oorlog of geen oorlog, iedere ochtend scheert.
Hitler
Wat als Hitler niet was geboren? Of was vermoord? Dat waren vragen die volgens Atkinson aan de basis van Leven na leven lagen. In twee passages vermoordt Ursula Hitler dan ook. Of ze doet er in ieder geval een poging toe. In een ander leven brengt ze veel tijd met Eva Braun en Hitler door in De Berghof in Beieren. Dat je Hitler graag wil vermoorden is niet moeilijk voor te stellen. Helemaal als je de oorlog zo vaak moet meemaken als Ursula heb je daar goede redenen toe. Maar binnen Leven na leven vind ik het geen sterke passages. Het vraagt een concrete kennis van eerdere levens en een doelgerichtheid die Ursula verder nergens heeft. En bovendien trekken geschiedkundige hoofdolspelers met zo’n sterke emotionele lading als Hitler iedere roman uit het lood, zeker als ze zelf daarvan niet echt het onderwerp zijn.
Nooit meer oorlog
Blijft over dat Leven na leven een zeer originele manier is om de geschiedenis te vertellen. Je kunt met tien personages beginnen en tijdens de eerste vijf levensjaren, de Spaanse griep en Tweede Wereldoorlog er telkens drie verliezen. Je kunt ook één personage telkens op een net iets andere manier laten sterven om te laten zien hoeveel moeite het kost deze gebeurtenissen te overleven. En misschien, heel misschien, het is waarschijnlijk ijdele hoop maar toch, is Leven na leven een van die boeken die de verschrikkingen van een oorlog nog eens goed bij iedereen inprenten. Een schopje om ons een geweten te geven zeg maar. Want hoe saai ook: ik gun iedereen een ‘upper middle class’ leven met veel thee. Daarom meer van dit soort boeken zou ik zeggen.
Omdat ik het niet kan laten
Nog even een vergelijking met Twee broers (The Lowland) van Jhumpa Lahiri. Ook Atkinson voert in haar roman een rits filosofen en schrijvers op. Maar ze laat het niet bij namen alleen. Haar personages citeren of parafraseren de filosofen of schrijvers met uitspraken die betrekking hebben op de thema ’s van de roman: ‘leven, tijd en keuzes die je maakt’. Zeer geslaagd vind ik. Maar ook al vind je dat niet, dan blijft het heerlijk dat er nog schrijvers zijn die van hun roman iets meer willen maken dan een ‘ge-entoende’ familie-epos.