De verteller, de ik-persoon in Slaughterhouse Five, begint de roman met de mededeling dat alles min of meer waargebeurd is. Hij vertelt ook dat hij al lang een boek wilde schrijven op basis van zijn ervaringen voor, tijdens en na het bombardement op Dresden. Dit schoot echter niet erg op. Zelfs niet nadat hij met oorlogskameraad O’Hare in 1967 terug naar Dresden was geweest.
Gefragmenteerde herbeleving van het gruwelijke
Pas nadat de schrijver het personage Billy Pilgrim als zijn alter-ego bedenkt, lukt het hem de juiste vorm te vinden. Vanaf het tweede hoofdstuk lezen we de geschiedenis van deze Billy Pilgrim, via korte fragmenten met veel sprongen voor- en achteruit in de tijd.
Het leven van Billy Pilgrim
Billy Pilgrim wordt in 1944 op tweeëntwintigjarige leeftijd naar Europa gestuurd om te vechten tegen de Duitsers. Hij komt terecht in het Ardennenoffensief. Daar wordt hij gevangengenomen en samen met andere Amerikaanse krijgsgevangenen op transport naar het Oosten gezet. Eerst komt hij terecht in een kamp vol Engelsen. Zij zorgen voor de Amerikanen, maar hebben al snel genoeg van deze vieze, ongeordende militairen zonder moraal. Billy en de andere Amerikanen worden door de Duitsers naar Dresden verplaatst. Een van Billy’s reisgenoten is de verteller uit het eerste hoofdstuk van de roman. ‘Oz’, zegt hij als ze in het prachtige Dresden arriveren.
Schlachthof Fünf
In Dresden worden de Amerikaanse krijgsgevangenen als dwangarbeider ingezet. Dan volgt het bombardement in de nacht van 13 op 14 februari 1945. De hele binnenstad wordt vernietigd. Mensen verbranden levend of stikken omdat het vuur alle zuurstof uit de schuilkelders zuigt. Het aantal doden wordt in de roman op 130.000 geschat. Billy overleeft het bombardement omdat hij in Schlachthof Fünf (Slaughterhouse Five, Slachthuis Vijf) zat opgesloten. De dagen na het bombardement worden hij en andere krijgsgevangenen door de Duitsers gedwongen mee te helpen met het zoeken naar lijken en het verbranden ervan.
Ilium en Tralfamadore
Na de oorlog vindt Billy een baan als optometrist in het plaatjes Ilium. Hij trouwt met Valencia en samen krijgen ze twee kinderen: Barbara en Robert. Hiermee lijken ze op het eerste gezicht een standaardgezin, maar het leven van Billy verloopt allesbehalve standaard. Als hij bijvoorbeeld na een vliegtuigcrash in het ziekenhuis ligt, overlijdt zijn vrouw door koolmonoxidevergiftiging als gevolg van een auto-ongeluk terwijl ze op weg was naar hem. En op de vooravond dat zijn dochter gaat trouwen wordt Billy door buitenaardse wezens ontvoerd. Ze brengen hem naar de planeet Tralfamadore op 446.120.000.000.000.000 mijl afstand van de aarde. Billy wordt op de planeet naakt tentoongesteld aan de bewoners. Later krijgt hij gezelschap van de filmster Montana Wildhack.
Unstuck in time
Voor de Tralfamadoriërs is tijd een vierde dimensie. Ze kunnen er doorheen reizen, net zoals wij ons door ruimte verplaatsen. Door zijn ontvoering naar Tralfamadore bestaat ook voor Billy de normale volgorde van gebeurtenissen niet meer. Hij beleeft het verleden, heden en toekomst kriskras door elkaar. ‘Unstuck in time’, los van de tijd, noemt hij dit zelf. Het gevolg is dat Billy de verschrikkingen van Dresden en andere angstige momenten uit zijn leven steeds weer opnieuw beleeft, afgewisseld met zijn relatief vredige avonturen op de planeet Tralfamadore.
PTSS
Billy heeft zelf geen controle over deze beleving van tijd:
“Billy has gone to sleep a senile widower and awakened on his wedding day. He has walked through a door in 1955 and come out another one in 1941. He has gone back through that door to find himself in 1963. He has seen his birth and death many times, he says, and pays random visits to all events in between.”
Deze geestestoestand van Billy zou je als een vorm posttraumatisch stresssyndroom kunnen zien. Op de buitenwereld komt hij over als een verwarde oude man, die niet meer in staat is op zichzelf te wonen. Zijn dochter gelooft in ieder geval niets van zijn tijdreizen en is woedend als hij op de radio erover vertelt.
De slechte conditie van een dood lichaam
De mogelijkheid door tijd te reizen, biedt de Tralfamadoriërs en Billy een andere manier om tegen de dood aan te kijken:
“When a Tralfamadorian sees a corpse, all he thinks is that the dead person is in bad condition in that particular moment, but that the same person is just fine in plenty of other moments. Now, when I myself hear that somebody is dead, I simply shrug and say what the Tralfamodorians say about dead people, which is ‘So it goes’.”
‘So it goes’, is de zin die de schrijver en Billy uitspreken iedere keer dat er iemand sterft in Slaughterhouse Five.
Geen romantisering van de oorlog
Het is duidelijk dat het bombardement in Dresden de kern is van Slaughterhouse Five. Voor Billy is de oorlog een traumatiserende ervaring waarna zijn leven nooit meer hetzelfde is. Al het andere leed in de rest van zijn leven laat hem koud vergeleken met de herinneringen vooraf, tijdens en na het bombardement. Hetzelfde geldt voor de verteller van het verhaal. Een van de voornemens van die verteller is dan ook ervoor te zorgen dat zijn boek de oorlog niet romantiseert. Geen hoofdrol voor John Wayne of Frank Sinatra mocht het boek ooit verfilmd worden. Sowieso is er weinig intelligents te vertellen over een massaslachting:
“Everybody is supposed to be dead, to never say anything or want anything ever again. Everything is supposed to be very quiet after a massacre, and it always is, except for the birds.
And, what do the birds say? All there is to say about a massacre, things like “poo-tee-weet?”
Kinderkruistocht
De volledige titel laat al duidelijk zien dat we met een anti-oorlogsroman te maken hebben: Slaughterhouse Five or the Children´s crusade, a Duty-Dance with Death. De vergelijking met de Kinderkruistochten verwijst naar de ongelooflijk jonge leeftijd van de soldaten. Billy is 22 jaar als hij de oorlog wordt ingestuurd, maar een aantal medegevangenen zijn nog veel jonger. De Engelsen verbazen zich erover dat de Amerikanen kinderen naar de oorlog sturen. Ook de Duitse soldaten die Billy tegenkomt, zijn vaak jong (of erg oud). De leeftijd van soldaten is overigens ook een belangrijk thema in Matterhorn, Karl Marlantes roman over Vietnam. Daarin lezen we niet alleen dat jonge kinderen aan het front moeten vechten, maar ook dat ze na een paar weken al beslissingen nemen over leven en dood van hun kameraden.
Absurditeit van het leven
De absurditeit van het leven in het algemeen en tijdens de oorlog in het bijzonder is een ander belangrijk thema in Slaughterhouse-Five. Edgar Derby is een Amerikaanse krijgsgevangene van in de veertig die zich vrijwillig heeft aangemeld bij het leger. Grappig is dat hij voor de oorlog ‘Contemporary Problems in Western Civilization’ doceerde. Na het bombardement in Dresden steelt hij een theepot. Een Duits tribunaal veroordeelt hem daarvoor tot de dood. Voor de verteller in Slaughterhouse Five is dit de climax van zijn roman: de hele stad is platgebrand, er zijn meer dan honderdduizend mensen omgekomen, van wie een flink deel dan nog ligt te rotten tussen het puin, en Edgar Derby wordt doodgeschoten vanwege een theepot.
De onbekende sciencefictionschrijver Kilgore Trout
Billy is fan van het werk van de sciencefictionschrijver Kilgore Trout, wiens werk hij leerde kennen op de psychiatrische afdeling van een ziekenhuis voor oorlogsveteranen. Trout is een miskend schrijver die net als Billy in Ilium woont. De boeken van Trout helpen Billy zijn leven opnieuw vorm te geven. Je zou Kilgore Trout als een alter ego van Vonnegut kunnen opvatten. Niet voor niets maakt Vonnegut in zijn romans graag gebruik van sciencefictionthema’s en werden zijn eerste romans via een sciencefictionlabel als pockets bij benzinestations verkocht.
Slaughterhouse Five: een spel tussen feit en fictie
In Slaughterhouse Five gebruikt Vonnegut zijn eigen autobiografische gegevens als autobiografie voor de ik-persoon en verteller in de roman. Die verteller gebruikt die gegevens op zijn beurt weer om het personage Billy Pilgrim vorm te geven. Dit spel met feit en fictie komen we vaker tegen in de romans van Vonnegut. Ook het schrijven van de roman is onderwerp van het verhaal. De ik-persoon vertelt in het eerste hoofdstuk bijvoorbeeld hoe hij heeft geworsteld met het schrijven van het boek en ook in het laatste hoofdstuk komt hij zelf weer nadrukkelijk in beeld. Deze vorm van metafictie is te vergelijken met de manier waarop Louis Paul Boon het personage Boontje laat worstelen met het verhaal, de andere personages en het leven in De Kapellekensbaan.
Een samenhangend oeuvre
De schrijver Trout, de planeet Tralfamadore en het plaatsje Ilium komen in meerdere boeken van Vonnegut voor. Ook dit verstevigt het ingenieuze spel tussen feit en fictie dat Vonnegut speelt. In onze tijd is dit te vergelijken met het werk van David Mitchell, die zijn personages ook in meerdere romans laat terugkomen. De roman Tijdmeters lijkt daarbij de spil in het oeuvre te zijn, omdat daarin wordt uitgelegd welk mechanisme daarachter zit. Mitchell is bovendien ook een auteur die graag speelt met fantasy- en sciencefictionthema’s en dus ook op dat vlak in de voetsporen van Vonnegut treedt.
Pascal Klaassen
oktober 2016
Mijn versie van Slaughterhouse Five:
- Kurt Vonnegut, Slaughterhouse five or the Children´s crusade, a Duty-Dance with Death, Dell Publishing, New York, 1991
Verder heb ik me laten inspireren door:
- J.H. Donner, ‘Het Bombardement van Dresden’; De Tijd; 5 december 1972; pagina 5;
- Auke Hulst, ‘Je bent wie je te zijn beweert‘; nrc.nl; 20 april 2012;
- Wikipedia: Ilium en Kilgore Trout;