Margaret Atwood – The handmaid’s tale (Het verhaal van de dienstmaagd)

The handmaid’s tale (Het verhaal van de dienstmaagd) Margaret Atwood Vintage classics

The handmaid’s tale (Het verhaal van de dienstmaagd) van Margaret Atwood stamt uit 1985. Nu, ruim dertig jaar later, staat de roman opnieuw volop in de aandacht. Dat komt ongetwijfeld voor een belangrijk deel door de populaire tv-serie die naar aanleiding van de roman is gemaakt. Een tweede reden is dat veel lezers de thema’s in de roman als zeer actueel ervaren.

Draagmoeder voor God en vaderland

The handmaid’s tale was een van de besproken boeken in de serie Utopia, over dromers en doemdenkers die het radioprogramma OVT de afgelopen zomer uitzond. Hierin bespraken Jos Palm, Julie Blussé, Maarten Doorman en een wisselende gast boeken als Utopia van Thomas Moore, Republiek van Plato, Brave new world van Aldous Huxley en 1984 van George Orwell. Veel van de besproken boeken in de serie kende ik, maar The handmaid’s tale van Margaret Atwood nog niet.

Big brothers are watching us

De geschiedenis ontwikkelt zich nooit precies zoals utopieën of dystopieën voorspellen. Toch kunnen ze wel degelijk een aansporing of waarschuwing zijn in ons denken over onze toekomst. Met name als het gaat om de inrichting van de maatschappij. Brave new world bijvoorbeeld laat ons onder andere zien hoe je de bevolking via conditionering en vermaak gelukkig, maar ook onvrij maakt. 1984 wordt vaak aangehaald in kritische artikelen over moderne observatiemogelijkheden: meerdere big brothers (natiestaten en technologiereuzen) are watching us.

Republiek Gilead

Ook The handmaid’s tale van Margaret Atwood is geen concrete toekomstvoorspelling, maar een waarschuwing: de vrijheden waarin we leven, zijn minder vanzelfsprekend een blijvertje dan we misschien denken. De roman speelt in de Republiek Gilead, gevestigd in het noorden van de huidige Verenigde Staten. Christelijke fundamentalisten hebben daar in stapjes een autocratie gesticht. Ze hebben in een door een ecologische catastrofe steeds verder ontwrichte samenleving eerst meer macht gekregen. Dit met de belofte dat hun oude fundamentalistische leefregels weer orde en zekerheid brengen. Vervolgens hebben ze in de chaos en paniek na een aanslag op de regering hun macht totalitair gemaakt.

Broedmachines

Een van de problemen waarvoor de Republiek Gilead een oplossing moet vinden, is het gegeven dat een groot deel van de bevolking onvruchtbaar is geworden. Er dreigt een tekort aan nakomelingen. Dit maakt van de vrouwen die nog wel vruchtbaar zijn een soort nationale bodemschat. Ze worden door ‘Tantes’ opgeleid om als dienstmaagd (lees broedmachine of draagmoeder) te fungeren voor invloedrijke koppels die na een paar jaar huwelijk nog kinderloos zijn. Offred, de hoofdpersoon in de roman, is zo’n dienstmaagd.

Offred

Om de positie en functie van de dienstmaagden ook in taal duidelijk te maken, krijgen ze een naam die is afgeleid van de man die ze aan nakomelingen moeten helpen. Vandaar dus de naam Offred, in het Nederlands Vanfred. Offred werd dienstmaagd nadat ze door het regime gevangen werd genomen toen ze naar Canada wilde vluchten. Dienstmaagd worden was een van de opties die haar werd aangeboden. Het is geen verleidelijk keuze, maar altijd beter dan de alternatieven giftige rommel opruimen of een leven als seksslavin.

Kledingregels

De machthebbers van Gilead hebben ook strikte regels opgesteld hoe vrouwen zich moeten kleden. Dienstmaagden dragen rode mantels. Op hun hoofd hebben ze rode kappen met daaronder witte hoofddeksels met flinke flappen langs het gezicht. Hierdoor kunnen ze alleen maar recht voor zich uit kijken. Huishoudsters (Martha’s genoemd) dragen groene kleren. Vrouwen van machthebbers dragen blauwe kleren.

Gezellig winkelen

Offred zit het grootste deel van de dag alleen op haar kamer in het huis van Fred. Eens per dag mag ze naar de winkel. Ze gaat altijd samen met Ofglen, een andere dienstmaagd. Voor Offred zijn deze winkeluitjes erg belangrijk. Het is lange tijd voor haar de enige kans informatie te horen over de wereld buiten haar kamer. Aanvankelijk wisselt ze met Ofglen alleen de voorgeschreven beleefdheden uit. In de loop van de roman komt ze erachter dat Ofglen lid is van een ondergrondse vrouwenbeweging. Vanaf dan spreken ze vrijer met elkaar.

Het ritueel

In haar rol als dienstmaagd is Offred zowel verplicht als beperkt tot één keer seks in de maand met haar bevelhebber. Dit gaat volgens een vast ritueel. Allereerst leest Fred aan het hele huishouden voor uit de Bijbel. Het gaat om het verhaal uit Genesis waarin Rachel haar man Jakob aanmoedigt bij haar dienstmaagd Bilbah een kind te verwekken, omdat ze zelf kinderloos blijft. Na het voorlezen verdwijnen Offred, Fred en zijn vrouw Serena Joy samen naar de slaapkamer. Daar voeren ze met zijn drieën een ingewikkeld en vernederend paringsritueel uit.

Ondergrondse bewegingen

Voorschriften, voorschriften en nog eens voorschriften dus. In een theocratie bepalen enkele machthebbers op basis van een selectieve lezing van een of ander heilig schrift hoe mensen binnen een gemeenschap zich moet gedragen. Dit geldt voor zowel het maatschappelijke als het persoonlijke leven. Dat maakt het leven slecht leefbaar. Dus ontstaan er allerlei ondergrondse bewegingen om aan de regels te ontsnappen. En vaak ook een zwarte markt voor verboden producten. Zo ook in The handmaid’s tale. Het niet volgen van de regels is echter gevaarlijk. De straffen zijn barbaars: denk bijvoorbeeld aan amputatie van ledematen, ophanging of lynching.

Privé ontmoetingen

Machthebbers hebben meestal meer mogelijkheden te ontsnappen aan hun eigen regels dan hun onderdanen. Dankzij hun netwerk weten ze beter welke ondergrondse mogelijkheden er zijn. En ze worden minder gecontroleerd. Fred permitteert zich ook een aantal vrijheden. Zo nodigt hij Offred uit in zijn privékamer. In eerste instantie wil hij graag gezelschap en met haar scrabbelen. Het is voor beiden een bevrijding alle woorden te kunnen noemen die in hun hoofd opkomen, zonder het risico te lopen gearresteerd te worden.

Poging tot controle

Het blijft uiteraard niet bij Scrabble. De relatie tussen de commandant en Offred wordt steeds seksueler. Hoewel Offred zich niet aangetrokken voelt tot Fred, gaat ze wel op zijn avances in. Voor een deel omdat ze voor haar gevoel weinig keus heeft. Maar tegelijkertijd geeft dit haar een gevoel van controle. Het maakt bovendien haar dagelijks leven een stuk interessanter. En het is een extra kans op informatie van buiten de muren van het huis waarin ze verblijft.

Arrestatie of bevrijding?

Uiteindelijk overtreedt Offred steeds meer regels, net als de mensen om haar heen. Aan het einde van de roman dreigt Offred gearresteerd te gaan worden. Zelf weet ze niet welke overtreding haar fataal is geworden. En wij ook niet. Wij komen zelfs niet precies te weten hoe het met haar afloopt. Zijn de mannen die haar uit huis halen van de regering? Of heeft Nick, huishulp van Fred en geheime minnaar van Offred, ze snel geregeld om haar in veiligheid te brengen?

Transcriptie

The handmaid’s tale is een zeer aangrijpend boek. Dat komt onder andere doordat we de hele roman op het laatste hoofdstuk na, gevangen zitten in het benauwde perspectief van Offred. Ze spreekt haar verhaal en gedachten in op een cassettebandje. Daarbij zoekt ze vaak nog naar de juiste woorden of juiste voorbeelden. De roman is daar een transcriptie van. Hierdoor zitten we als lezer dicht op het gevoelsleven van Offred en haar poging haar eigen ideeën en geschiedenis trouw te blijven.

Nolite te bastardes carborundorum

In de vloer van de kast in Offreds kamer staat de volgende tekst gekerfd: ‘Nolite te bastardes carborundorum’. Zorgen dat de klootzakken haar niet kapot maken, is datgene waar Offred de hele roman haar best voor doet. Door haar herinneringen aan haar oude vriend Luke en hun dochter zo levendig mogelijk te houden. Door niet te vergeten wie ze zelf was en wat ze deed. En vooral ook door te proberen zo min mogelijk te wennen aan de nieuwe situatie. Dat is lastig, want als je niet oplet wordt alles gewoon.

Onze verworvenheden

The handmaid’s tale laat zien hoe we verworvenheden als persvrijheid, stemrecht, onafhankelijke rechtsspraak en seksuele vrijheden kwijt kunnen raken als een deel van de mensen gelooft dat dit beter is en de rest de moeite niet neemt die rechten te verdedigen. De roman laat ook zien dat als we onze vrijheden eenmaal kwijt zijn, we ze niet zomaar meer terugkrijgen.

Meer dan simpele man-vrouwstrijd

In de Republiek Gilead is de vrouw onderworpen aan de man. Maar de roman is zeker niet een simpele weergave van een man-vrouwstrijd. Zo zijn er bijvoorbeeld paralellen in de manier waarop de Republiek Gilead en het feminisme van Offred’s moeder beide controle willen uitoefenen over de seksualiteit van de vrouw. Daarnaast ondersteunt een deel van de vrouwen de fundamentalistische uitgangspunten van de republiek. En uiteindelijk zijn in de republiek mannen net zo goed gevangenen van het systeem, zeker degenen met een lage status.

Niets nieuws onder de zon

Een leuke bijzonderheid aan de The handmaid’s tale, vergeleken met veel andere dystopieën, is dat voor de geschetste maatschappij geen nieuwe grote technologische uitvindingen gedaan hoeven te worden of nieuwe dogma’s verzonnen. Atwood heeft bij het schrijven van de roman als uitgangspunt genomen dat de regels en voorschriften in de Republiek Gilead voorbeelden in de reële wereld moeten hebben. Ook voor de tv-serie is dat uitgangspunt voor een belangrijk deel in stand gehouden. In een interview met Jennifer Vineyard voor The New York Times vertelt Atwood er meer over.

Pascal Klaassen
januari 2018

Vertaling: Gerrit de Blaauw

Meer informatie over The handmaid’s tale

De uitzending van VPRO’s Utopia, over dromers en doemdenkers: