Zodra je De uitzichtlozen (Leurs enfants après eux) van Nicolas Mathieu openslaat, springen de hormonen er met bosjes uit. Het is de zomer van 1992 en de jongeren van het fictieve Noord-Franse plaatsje Heillange willen wat beleven. Iets doen. Ergens heen. Maar wat? Waarheen? Geen idee. Er is niets. Dus verzinnen ze zelf maar het een en ander. Van kanodiefstal tot huisfeest. Verliefdheden. Onhandige seks. En vooral veel alcohol en andere drugs.
Veel dromen, weinig kansen in De uitzichtlozen
Heillange is zwaar getroffen door de sluiting van de plaatselijke hoogovens. Het is een sociaaleconomische ramp. De werkloosheid is gestegen. De levendigheid is uit de stad. Het toekomstperspectief is slecht. Jongeren vervelen zich er te pletter. Ze willen een ander leven dan hun gedeprimeerde ouders. Maar de mogelijkheden zijn beperkt. Degenen die de kans hebben trekken weg. Bijvoorbeeld naar Luxemburg, waar meer werk is. Maar voor de jongeren die we volgen in De uitzichtlozen is dat nog een verre toekomst aan het begin van de roman. Nu, in de zomer van 1992, willen ze actie. Dingen meemaken.
Anthony
De drie personages die het meest prominent naar voren komen in De uitzichtlozen zijn Anthony, Hacine en Stéphanie. Anthony Casati is veertien in 1992. Hij brengt zoveel mogelijk tijd door met zijn neef. Een zelfverzekerd type dat alles durft. Anthony’s vader, Patrick Casati, is een zelfstandige klusjesman die veel drinkt en zijn handjes soms te los heeft zitten. Zijn moeder Hélène Mougel is continu bang voor mogelijke rampen en weet altijd wel een anekdote te vertellen die haar angsten ondersteunt. Anthony’s milieu wordt in de roman zo geschetst:
Hoe dan ook, de meisjes Mougel, hun kerels, neven en nichten, de schoonfamilies, het was één pot nat. Om dat te beseffen hoefde je maar te zien hoe het functioneerde bij bruiloften, bij begrafenissen, met kerst. De mannen spraken weinig en stierven vroeg. De vrouwen verfden hun haar en bekeken het leven met gestaag afnemend optimisme. Eenmaal oud geworden koesterden ze de herinnering aan hun man, die was gecrepeerd op zijn werk, in de kroeg of met stoflongen, en aan zoons die op de weg waren omgekomen, behalve dan als ze hun koffers hadden gepakt.
De motor van pa
Anthony ‘leent’ stiekem de motor van zijn vader om naar een feest te gaan. Hij hoopt daar Stéphanie Chaussoy te kunnen versieren, een meisje dat hij eerder die dag op een strandje heeft ontmoet. Daar komt echter weinig van terecht. Stéphanie en haar vriendin Clémence roken wel een stickie met hem, maar zijn verder niet in Anthony geïnteresseerd. Hij drinkt wat bier op het feest, snuift wat aan een flesje, gaat van zijn stokje en valt uiteindelijk op een ligstoel in slaap. Geen meisje voor hem dus die avond. Tot overmaat van ramp blijkt dat als hij tegen de ochtend naar huis wil, de motor van zijn vader is gestolen.
Hacine Bouali
Hacine Bouali is degene die de motor van Anthony steelt, nadat hij eerder die avond samen met een vriend onuitgenodigd op het feest was verschenen en daarvan is weggejaagd. Aan het begin van de roman is hij zeventien en werkloos. Hij brengt zijn dagen door met hangen op straat en wat drugsgebruik. Soms ook met diefstal en andere kleine criminaliteit. Hij woont samen met zijn vader die, lichamelijk opgebrand na vele jaren veel te zware arbeid, inmiddels leeft van een werkloosheidsuitkering. Zijn moeder is teruggegaan naar Marokko. Hacine krijgt van zijn vader een ongelooflijk pak rammel met een houweel nadat die via Anthony’s moeder erachter is gekomen wat Hacine heeft gedaan. Als wraak laat Hacine de motor brandend in de buurt van het huis van de Casatis achter.
Stéphanie Chaussoy
Stéphanie is een lichtelijk verwend meisje uit een (in ieder geval ten opzichte van Anthony en Hacine) welgesteld gezin. Aan het begin van de roman heeft ze het idee dat de wereld aan haar voeten ligt en de rest van haar leven daar zal blijven liggen. Haar vader is een Mercedesdealer, die zijn imperium kon opbouwen dankzij een flinke familie-erfenis. Steph, zoals ze in de roman meestal wordt genoemd, droomt ervan in een van de betere buurten van Parijs te gaan wonen. Maar vooralsnog is haar grootste zorg haar verliefdheid op Simon. Anthony ziet ze aanvankelijk nauwelijks staan. Het duurt ook een paar ontmoetingen voordat ze hem herkent.
Vier hete zomers
We volgen deze drie jongeren op weg naar volwassenheid gedurende vier hete zomers. Daarbij kruisen hun wegen elkaar meermaals. In het geval van Hacine en Anthony gaat dit in de regel met veel gedoe en geweld gepaard. Motoren spelen daarbij een centrale rol. Net als drugs. De wegen van Anthony en Stéphanie kruisen elkaar ook meermaals. Met wederzijdse aantrekkingskracht. Er is daadwerkelijk gevrij. Maar Anthony’s dromen over een leven met Stéphanie zullen nooit werkelijkheid worden. Hij valt in een sociale klasse die niet past bij haar toekomstplannen.
Andere personages
Naast Anthony, Hacine en Stéphanie is er een aantal andere personages die we door de jaren heen vaker zien terugkomen. Anthony’s vader en moeder bijvoorbeeld. En Hacines vader. Alle drie proberen ze zich op hun manier te ontworstelen aan het weinig inspirerende leven in Heillange en het op basis van hun sociale klasse bijna voorspelbare verloop ervan. Ze proberen er het beste van te maken of het in ieder geval voor hun kinderen beter te maken. Desnoods met hulp van drank, pillen, vreemdgaan, dromen of een combinatie hiervan.
Verdwenen dromen
Het laatste hoofdstuk speelt op de dag van de halve finale van Frankrijk tegen Kroatië van het WK-voetbal in 1998. Hacine heeft een tijdje in de onderwereld gebivakkeerd, is er min of meer door Anthony’s vader uitgeslagen en leeft nu samen met Coralie en hun dochtertje Océane. Hacine voelt zich behoorlijk gevangen in het gezinsleven. Anthony is het leger ingegaan. Daar heeft hij een kapotte knie aan overgehouden, opgelopen tijdens een potje voetbal. De jeugddromen van allebei zijn vervangen door de praktische alledaagse eisen die horen bij een volwassen leven.
De hormonen zijn uitgeraasd
De prestaties van het Franse elftal werken aanstekelijk op Anthony en Hacine, net als op de andere mensen in Heillange. Er ontstaat een geloof in een iets betere toekomst. Er stroomt weer energie in de stad. In ieder geval voor even. Op de avond van de halve finale kruisen de wegen van Hacine en Anthony elkaar weer. Opnieuw speelt een motor daarbij een belangrijke rol. En weer levert het veel gedoe op. Maar echt gewelddadig wordt het niet meer. De hormonen van Anthony en Hacine zijn uitgeraasd. Hun toekomst zal meer op die van hun ouders lijken dan ze zes jaar geleden nog hoopten.
Vergelijking met Joe Speedboot
De energie aan het begin van De uitzichtlozen deed me denken aan Joe Speedboot van Tommy Wieringa. In beide romans groeien jongeren op tot volwassenen. In Joe Speedboot komt alles in beweging door Joe. Maar als Joe weer van het toneel verdwijnt, blijkt al die beweging niet voor veel vooruitgang te hebben gezorgd. In De uitzichtlozen is er ook veel beweging. In dit geval zorgt al die beweging wel voor veranderingen, maar die bestaan er verdacht vaak uit dat een lichaamsdeel voorgoed stuk is. Aan de sociale positie van de hoofdpersonen is op het einde van de roman weinig verbeterd in ieder geval.
Nog even over de Nederlandse titel
Dit gebrek aan echte sociale vooruitgang verklaart de Nederlandse titel enigszins. Maar deze wijkt behoorlijk af van de Franse titel ‘Leurs enfants après eux’. Persoonlijk vind ik dat ‘De uitzichtlozen’ geen recht doet aan de energie die je vooral aan het begin van de roman voelt. Bovendien is het leven van Anthony en Hacine misschien niet benijdenswaardig, maar uitzichtloos is ook wat overdreven. En het leven van Stéphanie is zeker niet uitzichtloos. Ik ben het Frans niet echt machtig, dus ik begeef me op glad ijs, maar de Google vertaling van de Franse Wikipedia pagina: ‘Hun kinderen achter hen aan’ vind ik eigenlijk al veel beter passen. Om het wat beter te laten klinken, kun je er misschien ‘Hun kinderen na hen’ van maken. Of het grammaticaal wat vreemd ogende, maar inhoudelijk prima passende: ‘Hun kinderen naar hen’.
Vier zomers, vier songs
De vier delen van de roman hebben ieder een pop- of rocknummer als titel. Dit is niet zomaar wat achtergrondmuziek. Ze tekenen de sfeer waarin de gebeurtenissen van dat hoofdstuk plaatsvinden. Het gaat om Smells like teen spirit van Nirvana (zomer van 1992), You could be mine van Guns N’ Roses (zomer van 1994) en I will survive van Gloria Gaynor (zomer van 1998). Daartussenin is nog 1996, dat zich helemaal op de veertiende juli afspeelt. De Franse titel hiervan is La fièvre. Dat is in het Nederlands vertaald naar ‘Koorts’, dus niet als songtitel. Maar volgens mij duidt de titel op het nummer La fièvre van Suprême NTM. Als ik gelijk heb, had het derde deel in het Nederlands zeker die Franse titel mogen krijgen.
De uitzichtlozen is zeker een aanrader
De uitzichtlozen is absoluut een aanrader. Misschien komt de roman wel het beste tot zijn recht in de zomer, als je zelf continu voor de brandende zon op de vlucht bent. Maar ik ben ervan overtuigd dat ook in andere jaargetijden de belevenissen van Anthony, Hacine en Stéphanie je niet snel loslaten. Nicolas Mathieu heeft de rare combinatie van enorme dadendrang en totale lethargie die zo kenmerkend is voor de pubertijd overtuigend vastgelegd. Net als het rafelige leven in een gedeïndustrialiseerde stad waaruit al het geloof in een betere toekomst lijkt te zijn vervlogen. Niet voor niets won hij voor De uitzichtlozen de Prix Goncourt 2018.
Pascal Klaassen
augustus 2020
Vertaling: Reintje Ghoos en Jan Pieter van der Sterre
Voor de liefhebbers: een Spotify-playlist die ik vond van Leurs enfants après eux: https://open.spotify.com/playlist/7cZ15m2A9NTVsqRdMZoJRl?si=6NyNdPnbQTKOTKSoy4GBAg
Briljant boek. Ik zou het vijf sterren geven in plaats van vier.