Rusland is terug op het geopolitieke wereldtoneel. En dat ging niet helemaal vanzelf na de chaos in de jaren ’90 na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Er was een herboren nationalistische trots voor nodig, lichtjes ondersteund door grote, geldverslindende sportevenementen. Persvrijheid is daarbij niet de voornaamste zorg van de nieuwe leiders. Olieroebels wel. Net als de vraag of het welbevinden van Russen buiten de eigen landsgrenzen stijgt als die grenzen goedschiks dan wel kwaadschiks her en der wat verlegd worden.
Het Russisch nationalisme
Ruslands houding ten opzichte van haar eigen geschiedenis is de afgelopen tien jaar in een hoog tempo veranderd. Het nationalisme viert weer hoogtij. Dat is in ieder geval het beeld dat onze media van de situatie in Rusland oproepen. Russen noemen Stalin weer een groot voorbeeld, omdat het een leider was tijdens wiens bewind Rusland nog meetelde in de wereld. Over de misdaden van de communisten mag in het openbaar steeds minder worden gesproken. Zo nam de Russische regering eind 2008 het anti-Stalinarchief van Memorial in beslag.
Reis door Rusland
Het anti-Stalinarchief speelt een belangrijke rol in één van de afleveringen uit de vijfdelige documentaire Russia: A Journey with Jonathan Dimbleby, uitgezonden door de BBC in 2008. Dimbleby, die Rusland van Noord naar Zuid en vervolgens van West naar Oost doorkruist, is tijdens die reis getuige van de hernieuwde opkomst van het nationalisme in Rusland, gecombineerd met een steeds groter wordende argwaan tegen het Westen. Toevallig was 2008 ook het jaar van de NAVO-top in Boekarest waarin Poetin aangaf dat aansluiting van Oekraïne en Georgië bij de NAVO in zijn ogen niet de oplossing is voor de problemen in die landen. Daarbij maakte hij tegelijk duidelijk dat Rusland haar belangen en die van de Russen in Oekraïne niet zomaar zou negeren. Zeven jaar later weten we dat hij woord heeft gehouden. Poetins toespraak tijdens de NAVO-top zou je kunnen zien als het moment waarop de wereld wederom, voor het eerst na het inzakken van het communistisch Oostblok, met een strijdbaar en zelfbewust Rusland te maken kreeg.
Persvrijheid? Of liever orde?
Dimbleby vertelt dat hij tijdens zijn reis merkt dat de houding van de Russen ten opzichte van het Westen vijandiger wordt. Daarnaast besteedt Dimbleby veel aandacht aan het gebrek aan belangstelling voor begrippen als democratie of persvrijheid bij grote delen van de Russische bevolking. De meeste Russen in beeld, van jong tot oud, lijken ‘orde’ een belangrijker woord te vinden dan ‘persvrijheid’. Is de oorzaak daarvan een combinatie van dictaturen van eeuwen, gevolgd door complete chaos in de jaren onder Jeltsin? Of hoort het bij de diepe scheiding die alle Russen volgens een geïnterviewde maken tussen de spirituele en de materiële wereld? Meningen, ideeën, kunst ook, horen bij het persoonlijke, geestelijke leven. Ze zijn iets voor thuis met familie en vrienden. Politiek is voor het maatschappelijke leven, belangrijk, maar niet wezenlijk voor de ziel. Die twee vormen dan ook ieder een eigen wereld en geen persvrijheid wil niet zeggen dat je ziel niet vrij is. Een heel andere opvatting dan de meeste West-Europeanen en Amerikanen erop nahouden. Voor hen is vrijheid van meningsuiting steeds meer een noodzakelijk onderdeel voor zelfverwerkelijking geworden.
Revolutionair Rusland 1891 – 1991
Wat moeten wij in het Westen met deze hernieuwde strijdbaarheid van de Russen? Een goede start is jezelf te verdiepen in de geschiedenis van het land. Revolutionair Rusland 1891 – 1991 van Figes komt dan ook op een goed moment, al gaat het boek uiteraard over de opkomst en ondergang van de Sovjet-Unie en niet over de recente politieke ontwikkelingen in Rusland. Overigens is een brugje naar het heden snel gemaakt. Figes betoogt dat de revolutie in Rusland al ver voor 1917 was ingezet en dat de autoritaire regimes van zowel de Tsaar als bijvoorbeeld Stalin, permanent oorlogen nodig hadden om in eigen land te kunnen overleven en de aandacht van binnenlandse problemen af te leiden. Stalin ruilde bijvoorbeeld zijn communistische propaganda graag in voor nationalistische om daarmee zijn macht te behouden. Bij dat beeld valt Poetin niet zoveel uit de toon.
Orlando Figes
Orlando Figes prijst zijn eigen boeken graag de hemel in om die van collega’s af te kraken. Als dat leidt tot scherpe polemieken met diepgaande vormen van intellectueel moddergooien kan dat uiteraard zeer vermakelijk en boeiend zijn. Het wordt helaas een ander verhaal als je dit onder een schuilnaam op de website Amazon.com doet, zoals Figes heeft gedaan. Zo’n akkefietjes tast je positie als wetenschapper aan en het blijft je gegarandeerd jaren achtervolgen. Neem dit stukje in The Guardian gerust als illustratie.
De feiten
Figes is ook omstreden omdat sommige collega’s vinden dat hij de feiten niet altijd scherp op het netvlies heeft staan. Zolang het gaat om details, lijkt me dat een kwestie van zorgen voor een verbeterde tweede of latere druk. Het wordt anders als door bewuste of onbewuste onzorgvuldigheden een verkeerd beeld ontstaat. Dat was schijnbaar het geval in Figes boek: Fluisteraars. Leven onder Stalin. Daarin heeft Figes volgens collegawetenschappers zijn bronnen uit eerder genoemde anti-Stalinarchief van Memorial dusdanig smeuïg bewerkt dat de stichting niets meer met hem te maken wil hebben [Bron was Historisch Nieuwsblad, maar de link werkt niet meer].
Kritiek
Ook op Revolutionair Rusland 1891-1991 kwam kritiek, bijvoorbeeld van Maarten Muns op kennislink. Muns heeft naar eigen zeggen een flink aantal fouten gevonden in het boek van Figes. Het weglaten van de Duitse rol in de opkomst van Lenin lijkt mij persoonlijk wel de belangrijkste. Daarnaast lijkt de periode 1891-1991 vooral door Figes gekozen omdat dit precies een eeuw is. Het is een mooi afgeronde periode, maar om de revolutie in 1891 te laten beginnen is op zijn minst discutabel. Net zoals de bewering dat de Sovjet-Unie nooit uit de revolutionaire modus is geraakt. Maakt dit Figes’ boek gevaarlijk misleidend, zoals Muns beweert? Misschien wel als je in het boek keihard bewijs voor Figes’ stelling verwacht. Maar zo hoef je Revolutionair Rusland 1891-1991 niet te lezen. Je kunt de honderd jaar revolutie ook zien als een handige kapstok, weer eens een andere invalshoek om de geschiedenis van de Sovjet-Unie te vertellen.
Schoolboek
Revolutionair Rusland 1891-1991 is een lekker lezend boek voor iedereen die zijn schoolkennis over de Sovjet-Unie weer eens wat wil ophalen. Gepubliceerd op een commercieel handig moment, maar dat is op zich geen diskwalificatie. De teneur: het was heel erg, de bevolking heeft veel geleden en ons systeem van marktwerking was beter dan een planeconomie. Veel dieper gaat het boek niet op de materie in, maar dat kan ook niet als je honderd jaar geschiedenis in zo’n 400 pagina’s wilt behandelen.
Vertaling: Toon Dohmen
Meer informatie over Revolutionair Rusland 1891- 1991:
- Hier een inleidend filmpje. Orlando Figes bespreekt zijn boek :
- De serie Russia die Jonathan Dimbleby voor de BBC maakte. Die is online niet te zien helaas.
Gelukkig doet onze eigen NPO niet zo vervelend. Zij informeren de wereld wel graag:
- Van Tsaar tot Lenin, gemaakt door Karel van het Reve
- 900 dagen, over beleg Leningrad
- In the wake of Stalin
- Leninland, museum voor Lenin in Gorki
- Jelle Brandt Corstius in Rusland
- Kasparovs andere Rusland
- Slag om Rusland, Frank Capra 1944