Oorlog en terpentijn van Stefan Hertmans is nauwelijks begonnen of zowel de Rokeby Venus als Arthur Schopenhauer zijn al voorbij gekomen. Als schrijver moet je het dan wel heel erg bont maken om je roman nog te vernachelen. Gelukkig is Hertmans vakman genoeg om dat te voorkomen. Hij heeft van Oorlog en terpentijn een stijlvolle roman gemaakt die je raakt.
Grootvader Urbain Martien
Oorlog en terpentijn gaat over het leven van Hertmans grootvader Urbain Martien. Urbain wilde zijn leven het liefst aan de schone kunsten wijden, maar werd in plaats daarvan op jonge leeftijd voorgoed getekend door armoede, de Eerste Wereldoorlog en een verloren grote liefde. Voor zijn liefde voor de schone kunsten was in het dagelijkse leven dan ook lange tijd geen plaats. Temeer omdat hij het talent mistte eigen oorspronkelijk werk te maken. De enige manier voor Urbain om zijn dromen te realiseren, was het naschilderen en aanpassen van de ‘ideaalbeelden’ die de grote kunstenaars voor hem maakten. Een daarvan is de Rokeby Venus van Velazquez.
De drie delen van Oorlog en terpentijn
Oorlog en terpentijn bestaat uit drie delen. In deel 1 en 3 schrijft Hertmans over zijn eigen herinneringen aan zijn grootvader, de zoektocht naar diens verleden en de wijze waarop de roman tot stand is gekomen. Deel 2 bestaat uit de oorlogsherinneringen van de grootvader zelf. Voor mij is dit veruit het indrukwekkendste deel van de roman.
De Eerste Wereldoorlog
Spannend wordt het niet, want we weten hoe de Eerste Wereldoorlog afloopt en ook dat de grootvader levend 1918 bereikt. Een nieuw beeld van de Eerste Wereldoorlog levert Oorlog en terpentijn ook niet op. Maar de beschrijvingen van de vele verschrikkingen die de soldaten hebben moeten doorstaan, zijn nog altijd mensonterend genoeg om je naar de keel te grijpen.
Kanonnenvlees
Loopgraven, bloed, stank, veel poep en angst. Mensenlevens telden al nooit tijdens een oorlog, door de vergaande mechanisering telden vanaf de Eerste Wereldoorlog menselijkheid en eer ook niet meer: kanonnenvlees zijt gaat en kapotgeschoten zult gij ter aarde storten. Voor de Belgische situatie komt daar dan nog de vernedering van Vlaamse soldaten door de Franstalige officieren bij: Je m’appelle Martien, pas Marsjèn
Het familiealbum
In hoeverre de mens Stefan Hertmans overeenkomt met de schrijvende ik-persoon binnen de romanwerkelijkheid van Oorlog en terpentijn weet ik niet. Wel vond ik vooral deel 1 op een aantal plekken langdradig en te particulier. Zo krijgen we bijvoorbeeld naast het leven van Urbain ook een flinke biografie van diens vader voor de kiezen. Voor liefhebbers van familie-epossen is dat misschien een toegevoegde waarde, voor mij had het wel wat minder gemogen. Het leven van Hertmans overgrootvader had een grote invloed op Urbain, maar dat had ook kernachtiger duidelijk gemaakt kunnen worden. Met iets meer vorm en iets minder herinnering, was het verhaal over Urbain zelf nog beter uit de verf gekomen.
Andere tijden
Het is maar een kleine kanttekening bij een verder prachtige roman. Iedere keer wanneer ik bij het lezen dacht: ‘oké, nu weet ik het wel´, werd ik een alinea later, via een rake observatie, een prachtig beeld of een hartverscheurend verhaal, opnieuw de roman ingezogen. Oorlog en terpentijn is niet alleen een eerbetoon van Hertmans aan zijn grootvader, maar geeft ook een tijdsbeeld van de wereld honderd jaar geleden. Met geuren die we niet meer kennen, met beroepen die we alleen zondags in een museum of op een braderie nog tegenkomen en met een godsbeleving die dichter bij de middeleeuwen dan onze tijd lijkt te staan.
Ander wereld- en mensbeeld
Oorlog en terpentijn toont dat de afgelopen honderd jaar niet alleen de materiële wereld om ons heen is veranderd. Ook de manier waarop we naar die wereld en onszelf kijken is drastisch veranderd. Dat verschil is misschien wel groter dan de verschillen in de wereld- en mensbeelden binnen onze huidige samenleving. Nog even en de wereld voor 1914 (of misschien zelfs wel 1945) wordt voor ons net zo ongrijpbaar als de middeleeuwen.
Meer informatie over Oorlog en terpentijn
- Olafs Moodboard voor leesclubsessie over Stefan Hertmans’ Oorlog en terpentijn
- De trailer: